Զանգերի պատրաստումը և գործածումը վերագրվում է հին ժամանակներին: Զանգերը հայտնի էին հրեաներին, եգիպտացիներին, հռոմեացիներին, դրանք հայտնի էին նաև Ճապոնիայում և Չինաստանում: Հնում զանգերը փոքր էին և ձուլվում էին ոչ թե մետաղից, ինչպես այժմ, այլ թերթավոր երկաթից, ավելի ուշ՝ թերթավոր պղնձից և բրոնզից: Հստակ հայտնի չէ, թե երբ են սկսել զանգերը գործածել քրիստոնեական ծիսական կյանքում: Զանգի գործածությունն Արևմուտքում հիշվում է 4-րդ դարում, Իտալիայի Կամպանիա մարզի Նոլա քաղաքում: Այդ պատճառով էլ եվրոպական մի շարք լեզուներում զանգը կոչվեց կամպանիա, իսկ լատիներեն` նոլա: Զանգը՝ կոչնակը, Հայոց աշխարհում կիրառվել է դեռևս Նոյ նահապետի կողմից. նույն այն փայտե կոչնակով, որով նա կենդանիներին հրավիրել էր տապան, ջրհեղեղից հետո Արարատի փեշերին տապանից դուրս կանչեց: Քրիստոնեական եկեղեցական ծիսակարգում զանգը մեծ նշանակություն ունի: Հինգերորդ դարում Ս. Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսը հաստատել է զանգի օրհնության և օծման կանոնը:  Նախքան օծումը սաղմոսների երգեցողության ներքո լվացվում է զանգը նախ ջրով, ապա՝ գինով: Կանոնի համաձայն զանգն օծում է եպիսկոպոսական աստիճան ունեցող հոգևորականը՝ սրբալույս մյուռոնով օծելով զանգի շուրթի չորս կողմերը: Իսկ վերջում, երեք անգամ լեզվակը քաշելով, հնչեցնում են զանգը՝ ի նշան Սուրբ Երրորդության: Մինչև զանգը կախելը՝ հավատացյալները հնարավորություն են ունենում խոնարհվելու և համբուրելու օծյալ զանգը: Զանգի հնչողությունը խորհրդանշում է հրեշտակների երգեցողությունը երկրի վրա, ինչպես Հիսուսի ծննդյան ժամանակ հրեշտակներն իջան երկնքից ու ձայնեցին. «Փառք ի բարձունս Աստծո»: Այսօր զանգի հնչողությունը մեզ՝ հավատացյալներիս, հրավիրում է դեպի տաճար: Պատահական չէ, որ ժողովրդական բառուբանում եկեղեցին հաճախ ժամ են անվանել. այս արտահայտությունը եկեղեցու զանգերով օրվա ժամը որոշելու սովորույթից է սկիզբ առել: Հայտնի է, որ երբ ժանտախտ էր, պատուհաս, եկեղեցու զանգերն  անընդհատաբար հնչեցրել են, և  հնչողության բարերար ազդեցությունը բուժել է մարդկանց: Սկզբնական շրջանում զանգի դեր է կատարել կոչնակը կամ ժամահարը: Այն քառակուսի, տաշած և ողորկած փայտ էր, որին Ս. Գրիգոր Նարեկացին անվանում էր շերտ, այսինքն` փայտի կտոր: Ձայն հանելու համար ժամահարին հարվածում էին մուրճով, որը կոչվում էր թակաղակ: Կոչնակը ժամահար անունով են հիշում Ս. Հովհան Մամիկոնյանը, Ս. Հովհաննես Սարկավագը, Ս. Գրիգոր Նարեկացին, Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերտցին, Ս. Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Դ Տղան: Ժամահար բառը կազմված է ժամ և հար արմատներից և նշանակում է «կոչող ի ժամ», այսինքն` ժամերգության, պատարագի կամ որևէ այլ հավաքի կանչող: Սկսած Վանական Վարդապետից (13-րդ դար) ժամահարը տեղի է տալիս կոչնակ բառին: Ս. Հովհան Մամիկոնյանը հավաստում է, որ 7-րդ դարում Գայլ Վահանի համանուն  ով թշնամու հետ կռվելիս իր հետ ուներ 38 կոչնակ: Մարտի ժամանակ, երբ հայերը նեղն են ընկնում, սկսում են զարկել կոչնակները: Դրանց զարմանալի համանվագից քաջալերված հայերը առաջ են նետվում և փայլուն հաղթանակ տանում: Այդպիսի դեպք է տեղի ունեցել նաև 11-րդ դարում, երբ սելջուկ զորապետ Տուղրիլը պաշարել էր Հայոց Մանազկերտ քաղաքը: Կոչնակին երկար դարեր հարևանել է զանգը: Վերջինիս մասին մեր մատենագիրները նվազ տեղեկություններ են հաղորդում: Զանգի մասին հիշատակում են Ս. Ներսես Շնորհալին, Ս. Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ: Մեզ են հասել այդ ժամանակներում ձուլված և Տաթևի վանքում գործածված զանգեր: Պահպանված ամենահին հայկական զանգերը երկուսն են: Նրանցից մեկը ձուլվել է դեռևս 1302թ., մյուսը` 1304թ.: Երկուսի վրա էլ կան հայերեն արձանագրություններ, ըստ որոնց դրանք ձուլել է տվել կամ գնել է Ստեփանոս Օրբելյան պատմիչը: Հայաստանում զանգը պատրաստել են պղնձից, որը հնչուն մետաղ է: Ս. Գրիգոր Նարեկացին այդ մասին վկայում է. «զանգակ նիւթոյ պղնձոյ»: Իսկ Ս. Գրիգոր Տաթևացին հաղորդում է, որ հայկական զանգը ձուլելու ժամանակ պղնձին խառնել են արծաթ, որն ավելի հնչեղ էր դարձնում զանգի ձայնը: Անեցի արհեստավորներն այնպիսի զանգեր են պատրաստել, որոնց ձայնը հասնում էր ոչ միայն Ծաղկոցաձորի  ամենամթին խորշերը, այլև Շիրակի սահմաններից շատ հեռու: Կոչնակի նման զանգը նույնպես հարկ եղած դեպքում ազդարարել է նաև վշտալի լուրեր: Բարսեղ Վարդապետը (12-րդ դար) գրում է, որ կռվի դաշտում ընկած և հուղարկավորության չարժանացած Պաղտին իշխանի մահը մարդիկ ողբում էին զանգահարությամբ: Զանգի ձայնը զարմանալի ազդեցություն է թողնում մարդու վրա. ուրախության  պահին այն սրտապարար է, տրտմության պահին` թախծածոր: Ուշ միջնադարում զանգը կարևոր դեր էր խաղում քաղաքի կյանքում: Մի զանգով սկսվում էր աշխատանքային օրը, մյուսը ճաշի էր հրավիրում, երրորդը տոնախմբության էր կանչում և այլն: Հնում զանգերն ունեին իրենց անունները: Անիի զանգերից մեկը կոչվել է Հացի զանգ, Ջուղայի զանգերից մեկը` Խաչքարի զանգ: Եվ պատահական չէ, որ Խաչքարի զանգը ձուլել են այն քաղաքում, ուր 17-րդ դարի սկզբում արդեն կար ավելի քան 10 հազար խաչքար: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից տարիներ անց պատերազմի մասնակից բոլոր երկրների թնդանոթներից Իտալիայում ձուլեցին մի զանգ և անվանեցին Մահվան զանգ, որն ընկածների հիշատակը հավերժացնելու համար զանգահարում էր միայն գիշերները: Զանգն ունակ է հրաշքներ գործել: Զանգահարությամբ կարելի էր խափանել և համաճարակները, և երաշտն ու սովը, և բնական մյուս արհավիրքները: Զանգի հետ է կապված զանգակատան ծնունդը: Զանգակատունը ճարտարապետական կառույց է զանգ կախելու համար: Հայաստանում առաջին զանգակատները կառուցվել են 10-րդ դարում: Նշանավոր են Գոշավանքի, Հաղպատի, Սանահինի զանգակատները: Էջմիածնի Մայր տաճարի զանգակատունը կառուցվել է 1653-58թթ., Անտոն Չելեպի Սարոյանի ծախքերով: Այս զանգակատանը երկար ժամանակ հնչել է Տիբեթյան կոչվող հռչակավոր զանգը: Այժմ Էջմիածնի Մայր տաճարում զանգահարումը կատարվում է էլեկտրականությամբ: Նշանավոր է եղել Կարին քաղաքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը: Այն 1869թ. կառուցել են Մանուկ Արաբյան և Ղևեն վարպետները: Այս զանգակատունն ունի երեք զանգ. մեջտեղինը` մեծ, կողքերինն` անհամեմատ փոքր: Մեծ զանգի ձայնը լսվում էր մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա: Համաժողովրդական մեծ լուրերը Կարինի հայությանն ազդարարում էին մեծ զանգի ղողանջներով: Կարնեցիները հիշում են արտասովոր զանգահարումները: Այդպիսիք էին Խրիմյան Հայրիկի մահվան գույժը 1907 թվականին և Սանասարյան վարժարանի գույքերի գաղտնի փոխադրության լուրը 1912 թվականին: 1918թ. մայիսի 22-28-ին Սարդարապատի հերոսամարտի օրերին յոթ գիշեր ու ցերեկ անընդմեջ ղողանջում էին Արարատյան դաշտի և շրջակա վայրերի հայկական եկեղեցիների զանգերը, ազդարարում, որ հայ ժողովուրդը մահու և կենաց կռիվ է մղում: Դա ամենատևական զանգահարությունն էր հայկական լեռնաշխարհում վաղնջագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Խորհրդային շրջանում լռեցին եկեղեցիները: Սակայն պատահական չէ, որ այսօր դեռ Լենինի հրապարակում (այսօր՝ Հանրապետության հրապարակ) ժամացույցի ժամերը եկեղեցական զանգերն են ազդարարում: Հայ ժողովուրդը զանգի մասին շատ զրույցներ է ստեղծել: Ահա դրանցից մեկը: Սյունյաց աշխարհի Խոտ գյուղի մոտակայքի վանքը մի մեծ զանգ ուներ: Ամեն անգամ հեռվում թշնամու հայտնվելուն պես այդ զանգը ղողանջում էր, և Սյունյաց քաջերը զորք կապած ընդառաջ էին դուրս գալիս թշնամուն և հաղթում: Բայց ահա Հայաստան արշավեց Լենկթեմուրը: Նա կաշառեց մի դավաճանի, ով կտրեց Սյունյաց աշխարհի նշանավոր զանգի լեզվակը: Թշնամին հարձակվեց Սյունիքի վրա: Մարդիկ փորձեցին զանգը հնչեցնել և մարտի կանչել հայոց քաջերին, բայց բան չստացվեց, զանգը չէր ղողանջում: Եվ իրար ասացին՝ զանգն իզուր է, զանգը զուր է, որի պատճառով էլ այդ երկրամասը կոչվեց Զանգեզուր: Զանգը ոգևորության աղբյուր է եղել գրողների, կերպարվեստագետների և երաժիշտների համար: Նշանավոր են Շիլլերի «Զանգակ» (այս պոեմը հայերեն առաջին անգամ թարգմանվել ու տպագրվել է «Բազմավեպ» հանդեսի 1871թ. հունիսի համարում), Էդգար Պոյի «Զանգերը», Գյոթեի «Թափառական զանգ», Հաուպտմանի «Ջրասույզ զանգը», Թ. Մուրի «Իրիկնային զանգ», Ի. Կոզլովի «Իրիկնային զանգ» գործերը: Իր «Ազատության զանգ», «Տիեզերական զանգ», «Ես մի նոր զանգ եմ» գործերում տիեզերական զանգի պատկերն է տվել Ավետիք Իսահակյանը: Մեծն Կոմիտասին նվիրված հոյակապ ստեղծագործություն է Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը: Զանգի խորհրդանշական պատկերն են արտացոլում հայ նկարիչ Վ. Պոդպոմոգովի  «Ռեքվիեմ 1915» և Եղեռերգություն» կտավները: Զանգերի ղողանջ կա հայ շատ կոմպոզիտորների գործերում:

Նյութը պատրաստեց Լարիսա Նավասարդյանն ըստ Հայկ Խաչատրյանի կազմած «Հանրագիտակ օրացույց 1990»-ի