Սաղարթախիտ անտառն ու ծաղիկներն ամուր գրկել են Շխմուրադի վանքն ու պահում են արդեն դարեր շարունակ: 12-13-րդ դարի վանական համալիրը գտնվում է Տավուշի մարզի Վերին Ծաղկավան գյուղին մոտ՝ 5-6 կմ դեպի հարավ-արևմուտք: Երբեմնի հոգևոր խոշոր կենտրոնն այժմ խոնարհված է, այսպես ասած՝ պաշարված գեղազարդ բազմաթիվ խաչքարերով, որոնց նմանը, ինչպես մի առիթով ասել է Շխմուրադ այցելած հնագետներից մեկը, Հայաստանում չկա:

Հնագետներին դիմավորել ու ճանապարհել է գյուղի հնաբնակներից Վիտալի Խաչատրյանը: Նա չի հիշում, թե երբևէ այստեղ քահանա է եղել, պատարագ է մատուցվել: Հատկապես խորհրդային տարիներին օտարազգի գանձախույզներն այստեղ, վնասելով վանքը, բազմիցս են ոսկի որոնել, սակայն ապարդյուն: Հարյուրավոր ժողովրդական պատմություններ են հյուսվել վանքի շուրջ: Դրանցից մեկի համաձայն՝ վանքն անունը ստացել է պարսից խանի՝ այստեղ գիշերակացից հետո: Իսկ, օրինակ, Վերին Ծաղկավանի բնակիչ Առուշան Խաչատրյանի խոսքով, »Շխմուրադ»՝ նշանակում է «փախի՛ր, Մուրադ» կամ, հավանաբար, վանքն այդ անվանումը ստացել է տարածքում երբևէ գոյություն ունեցած Շխմուրադ բնակավայրից: Համալիրը կազմված է եկեղեցուց, մատուռից և երկու գավիթներից: Եկեղեցու պատերին կան վիմագրություններ, որոնց մեծ մասն արդեն ջնջվել է: Սակայն երբեմնի շքեղ եկեղեցին զարդարված է արձանագրություններով, խաչերով, զարդաքանդակներով, որոնց հետքերն անգամ ժամանակն ի զորու չի եղել ջնջել: Շխմուրադի վանք տանող ճանապարհ չկա:

Անտառամիջյան գրունտային ճանապարհն ամեն մեքենա չէ, որ կարողանում է հաղթահարել, ուստի չնայած գյուղացիների և մասնագետների հորդորներին՝ թափված քարերի եկեղեցին հնարավոր չի լինում հավուր պատշաճի վերահսկել, որպեսզի գոնե պահպանվեն վանքի ավերակները՝ հետագայում այն վերականգնելու համար: Գյուղ այցելած հյուրերին ամեն անգամ հուշակոթող է ուղեկցում ծաղկավանցի Մանվել Մաճկալյանը իր «Վիլիս» մակնիշի ավտոմեքենայով՝ ճանապարհին պատմելով վանքի շուրջ իրական ու երբեմն անիրական թվացող պատմությունները: Վաղնջական ժամանակներից մեր օրերը հասած Շխմուրադի վանքն այսօր էլ տավուշցիների սրբավայրերից է: Հեռավոր վանքում հիմա վառված մոմեր են, ուխտի գնացած հավատավորներից մեկն անգամ երազանքի ու նպատակի իրագործման ակնկալիքով այստեղ մետաղադրամ է թողել: Վանքի գլխավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 1181թ. մոխրագույն ֆելզիտից: Այն գմբեթավոր դահլիճ է ավագ և չորս փոքր խորաններով: Ավագ խորանի երկու կողմերում գտնվում են երկհարկանի ավանդատները: Եկեղեցին երկու մուտք ունի` հարավից և արևմուտքից: Արտաքին հարդարանքը բավականին զուսպ է, արևելյան ճակատը զարդարված է զույգ խորշերով:

Կառույցը պսակում է գլանաձև թմբուկ ունեցող գմբեթը: Եկեղեցու գավիթները նրա հարավային և արևմտյան մասերում են: Արևմտյան գավիթը, որը կառուցվել է 13-րդ դարի երկրորդ կեսին, քառակուսի դահլիճ է՝ զույգ ութանիստ սյուներով: Երկրորդ՝ ավելի փոքր գավիթը կցվել է եկեղեցուն մի փոքր ուշ, 13-րդ դարի վերջին: Այն քառակուսի հատակագծով, առանց սյուների շինություն է: Գլխավոր եկեղեցուց ոչ հեռու գտնվում է կիսաքանդ մատուռը, Խորանիկը, որը, համաձայն արևմտյան պատի արձանագրության, կառուցվել է գլխավոր եկեղեցուց ավելի վաղ՝ 1149թ.: Վանքի պարսպապատից մնացել են միայն փլատակներ: Վանքի տարածքում կան նաև գեղաքանդակ խաչքարեր, որոնց շարքում է հանրաճանաչ վարպետ Կիրամի կիսաքանդ խաչքարը: 17-րդ դարում Շխմուրադի վանքը մասնակի վերականգնվել է: Ծաղկավան գյուղի բնակիչ Սերոբ Խաչատրյանը հիշում է, որ իր 108-ամյա տատիկի հետ հաճախ են վանք այցելել՝ մատաղի օրհնության նպատակով: «Գործող վանք է եղել, գյուղի դպրության կենտրոնն էր, այնտեղ նաև բնակավայր էր ժամանակին: Մեր սերունդը չի տեսել, բայց լսել է, գնում էինք վանքի քարերը համբուրում»:

Սերոբ Խաչատրյանը պատմում է, որ խորհրդային տարիներին, երբ ինքը գյուղխորհրդի նախագահն էր, եկեղեցին պետական հսկողության ներքո էր: «Թբիլիսիից, Բաքվից անգամ գանձախույզներ էին գալիս՝ այստեղ ոսկի որոնելու, սակայն բոլորը հայտնաբերվել են, քննվել ոստիկանությունում: Նրանց մոտ հայտնաբերվել են միայն գործիքներ, որոնցով փորձել են իբր թանկարժեք մետաղ գտնել»: ՀՀ Տավուշի մարզի Վերին Ծաղկավանի գյուղապետ Արթուր Ղազարյանը նշում է, որ վանքը վերակառուցելու որևէ պետական ծրագիր առայժմ չկա: Սակայն կան ծնունդով համագյուղացի, արտերկրում գործունեություն ծավալող անհատներ, որոնք պատրաստակամություն են հայտնել նորոգել հուշակոթողը: Նա հայտնեց, որ որոշակի հարցեր կան ՀՀ մշակույթի նախարարության հետ կապված՝ պատմամշակութային կոթողը վերականգնելու ժամանակ անհրաժեշտ նորմերը, չափանիշները պահպանելու վերաբերյալ: «Հնագետների խումբը տասն օր առաջ է եկել, հանդիպմանը ներկա էին նաև մեր շրջանի ճարտարապետները, կարծում եմ՝ հարցը լուծում կստանա:

«Շխմուրադը փրկելու խնդիրը բոլորիս պարտականությունն է: Ես կխոնարհվեմ այն մարդու առջև, ով կվերակառուցի մեր վանքը»: Համայնքի ղեկավարը տեղեկացրեց, որ Շխմուրադի տարածքում բազմաթիվ այլ կոթողներ, մատուռներ ու ամրոցներ կան, որոնց շուրջ տարեկան մեկ անգամ մաքրման աշխատանքներ են կազմակերպվում: Ասում են՝ Շխմուրադի մոտ՝ Կեռ քարի ճակատին, մեղուները բույն են դրել: Ծաղկաշատ գյուղի տարածքի նեկտարից մեղր են պատրաստել, բայց դեռևս «հավքն իր թևով, օձն իր պորտով» չի կարողացել հասնել այդ մեղրին: Շատ են լեռնագնացները նայել, տեսել, բայց խորհրդավոր քարափին, առավել ևս՝ մեղվի փեթակին մոտենալ այդպես էլ չի հաջողվել:

Գյուղացիների մտքից արդեն թռել է, թե այս պատմությունը երբվանից է: «Հազար տեսակ փորձեր են արվել, պարանով մարդիկ ցանկացել են բարձրանալ-իջնել, չի ստացվել: Երկար ելարաններով ենք փորձել, բայց քանի որ կանգնելու որևէ տարբերակ չկա հսկա ժայռին, այդպես էլ Ծաղկավանի հայտնի մեղվաընտանիքին հանդիպել չի ստացվել», - ասում է Վերին Ծաղկավան գյուղի բնակիչ Դավիթ Ամիրխանյանը: Առեղծվածային, պատմական հարուստ այս միջավայրում գտնվող և գյուղի թիկունքը պահող վանքն այժմ օգնություն է խնդրում:

Մայա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
Սկզբնաղբյուրը՝ «Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթ