Հայ­կա­կան գրչութ­յան կենտ­րոն­նե­րի պատ­­մութ­յան մեջ ա­ռանձ­նա­նում է Մեծ Հայ­քի տաս­նե­րորդ նա­հանգ Ար­ցա­խը, ո­րը միշտ էլ ե­ղել է միջ­նա­դար­յան Հա­յաս­տա­նի վար­չաքա­ղա­քա­կան խո­շոր կազ­մա­վո­րում­նե­րից մե­կը և կարևոր դեր է ու­նե­ցել հայ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յան մեջ ու մշա­կու­թա­յին կյան­քում: Ար­ցախ աշ­խար­հը հայ գրա­վոր մշա­կույ­թի ու գրչութ­յան հնա­գույն կենտ­րոն­նե­րից մեկն էր, ո­րի գրչատ­նե­րում զար­գա­ցել է գրչութ­յան ու ման­րան­կար­չութ­յան ար­վես­տը: Ար­ցա­խի վան­քե­րին ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րին կից գոր­ծող գրչութ­յան կենտ­րոն­նե­րում գրվել, ծաղ­կա­զարդ­վել ու պահ­պան­վել են պատ­մա­կան, փի­լի­սո­փա­յա­կան, մեկ­նո­ղա­կան, կրո­նա­կան, ծի­սա­կան բո­վան­դա­կութ­յամբ բազ­մա­թիվ ձե­ռա­գիր մատ­յան­ներ, ո­րոնց հի­շա­տա­կա­րան­նե­րը նաև բազ­մա­թիվ պատ­մա­կան նյու­թեր և ու­շագ­րավ տե­ղե­կութ­յուն­ներ են պահ­պա­նել Ար­ցա­խի պատ­մութ­յան ու հոգևոր կյան­քի վե­րա­բեր­յալ: Որ­պես գրչութ­յան կենտ­րոն­ներ հռչակ­ված էին Գան­ձա­սա­րը, Խա­դա­վան­քը, Դադիվանքը, Գտչա­վան­քը՝ ի­րենց դպրատ­նե­րով, րա­բու­նա­պետ­նե­րով, մա­տե­նա­դա­րան­նե­րով ու ձե­ռագ­րե­րի հա­րուստ հա­վա­քա­ծու­նե­րով: Ձե­ռագ­րեր են ըն­դօ­րի­նակ­վել Մե­ծա­ռա­նաց Ս. Հա­կո­բում, Ե­րից ման­կանց, Ե­ղի­շե ա­ռաք­յա­լի վան­քե­րում, Գյու­լիս­տա­նում, երկ­րա­մա­սի բազ­մա­թիվ բնա­կա­վայ­րե­րում: Ժա­մա­նա­կի քա­ղա­քա­կան ու տնտե­սա­կան ծանր ի­րա­վի­ճա­կի, կոր­ծա­նա­րար ար­շա­վանք­նե­րի ու պա­տե­րազմ­նե­րի պայ­ման­նե­րում էլ, երբ քանդ­վե­ցին, ա­վեր­վե­ցին հոգևոր ու մշա­կու­թա­յին բազ­մա­թիվ կենտ­րոն­ներ, անխ­նա ոչն­չաց­վեց վիթ­խա­րի ժա­ռան­գութ­յուն, մշա­կու­թա­յին կյան­քի շա­րու­նա­կա­կան ըն­թաց­քը չդա­դա­րեց: Ար­ցա­խը նաև հոգևոր մշա­կույ­թի ստեղծ­ման ու պահ­պան­ման կենտ­րոն էր, որն իր ա­նա­ռիկ դիր­քի և հայ­կա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի շնոր­հիվ դար­ձավ Հա­յաս­տա­նի տար­բեր անկ­յուն­նե­րում ստեղծ­ված բազ­մա­թիվ մե­ծար­ժեք ձե­ռագ­րե­րի պահ­պան­ման ու փրկութ­յան վայր: «Արցախի գրչության կենտրոնները» հոդվածաշարը ընթերցողներին է ներկայացնում Արցախի, ինչպես նաև հարակից այն շրջանների միջնադարյան հայ­կական գրչության կենտրոնների պատմությունն ու ձեռագրական ժա­ռան­գու­թյունը, որոնք տարբեր ժամանակաշրջաններում ընդգրկված են եղել Արցախի պատմա­աշխար­հագրական և վարչաքաղաքական տարածքում և հարստացնում ու ամբողջացնում են նրա մշակութային կյանքը։
 

ԳԱՆՁԱՍԱՐ
 

Ներքին Խաչենի հոգևոր կենտրոնն էր Գան­­ձասարը: Այս անունով կա և՜ լեռ, և՜ գյուղ, և՜ վանք: Ա­սում են՝ գյուղն ու վան­քն ի­րենց ա­նունը ստա­ցել են լե­ռան ա­նու­նից, որ տե­ղա­ցի­նե­րի պատ­մե­լով Գան­ձա­սար է կոչ­վել ար­ծա­թի, պղնձի և այլ հան­քեր ու­նե­նա­լու պատ­ճա­ռով: Թեև աղբ­յուր­նե­րը հա­ճախ են հի­շա­տա­կում Գան­ձա­սա­րը, բայց նրա հիմ­նադր­ման ստույգ ժա­մա­նա­կը հայտ­նի չէ: 9-10-րդ դա­րե­րում Գան­ձա­սա­րի հի­նա­վուրց ե­կե­ղե­ցին ար­դեն քա­ղա­քա­կան և կ­րո­նա­կան հա­վա­քա­տե­ղի էր Ար­ցա­խի և շր­ջա­կա գա­վառ­նե­րի հա­մար: Գան­ձա­սա­րի մա­սին ա­ռա­ջին գրա­վոր տե­ղե­կութ­յու­նը հայտ­նում է Ա­նա­նիա Ա Մո­կա­ցի (946-968) կա­թո­ղի­կո­սը: 949 թվա­կա­նին հայ-քաղ­կե­դո­նա­կան վե­ճե­րը հար­թե­լու նպա­տա­կով այս­տեղ է գա­լիս Հա­յոց հայ­րա­պե­տը: Գան­ձա­սա­րում՝ Ար­դախ կոչ­ված վայ­րում, նրան դի­մա­վո­րում է Խա­չե­նի գա­հե­րեց իշ­խան Գրի­գո­րը: Այս­տեղ Ա­նա­նիա Մո­կա­ցի կա­թո­ղի­կո­սը ժո­ղով է հրա­վի­րում Ու­տի­քի և Ար­ցա­խի հոգևոր ու աշ­խար­հիկ տե­րե­րի մաս­նակ­ցութ­յամբ, ո­րոնց մեջ էր նաև Գան­ձա­սա­րի հայր Սար­գիս վա­նա­կա­նը: Իր Պատ­մութ­յան մեջ Ստե­փա­նոս Օր­բել­յա­նը նույն­պես հի­շում է Սար­գիս վա­նա­կա­նին՝ ն­րան կո­չե­լով ե­կե­ղե­ցա­պան: Սյուն­յաց պատ­մի­չը հա­ղոր­դում է, որ գի­շե­րա­յին ա­րա­րո­ղութ­յան ժա­մա­նակ Գան­ձա­սա­րի ե­կե­ղե­ցա­պա­նը բե­րում է ի­րենց ե­կե­ղե­ցա­կան գրքե­րից և հանձ­նում հայ­րա­պե­տին: Ա­նա­նիա Մո­կա­ցի կա­թո­ղի­կոսն էլ բա­ցում է գիր­քը և գտ­նում իր ո­րո­նա­ծը: Դա «Աղ­վան­քի պատ­մութ­յունն» էր:
 

Հաջորդ հաղորդումը Մխի­թար Գո­շինն է: 1140 թվա­կա­նին սել­ջուկ­նե­րի դեմ պա­տե­րազ­մում զոհ­ված Գրի­գոր իշ­խա­նի աճ­յու­նը բեր­վել ու թաղ­վել է Գան­ձա­սա­րում, որը Խա­չե­նի իշ­խան­նե­րի տոհ­մա­կան տա­պա­նա­տունն էր: Ե­կե­ղե­ցու բա­կում պահ­պան­ված 1174, 1181, 1202 թվագ­րութ­յամբ խաչ­քա­րե­րը, որ կանգ­նեց­վել են Հա­սան Մե­ծի և Վախ­թանգ-Տան­գի­կի կող­մից, նույն­պես վկա­յում են Գան­ձա­սա­րում ա­վե­լի վաղ գո­յութ­յուն ու­նե­ցած վա­նա­կան կյան­քի մա­սին:
 

1216-1238 թվա­կան­նե­րին Ներ­քին Խա­չե­նի տեր և իշ­խա­նաց իշ­խան Հա­սան-Ջա­լալ Դո­լան իր բա­րե­պաշտ հոր՝ իշ­խան Վախ­թանգ-Տան­գի­կի կտա­կի հա­մա­ձայն՝ Գան­ձա­սար կոչ­ված վայ­րում՝ Խո­խա­նա­բեր­դի դի­մաց, կա­ռու­ցել է տա­լիս մի չքնաղ կո­թող՝ գե­ղեց­կա­զարդ հո­րին­ված­քով մի ե­կե­ղե­ցի: Հա­սան-Ջա­լալ իշ­խա­նը, որ աստ­վա­ծա­պաշտ, ա­ղո­թա­սեր ու աղ­քա­տա­սեր մարդ էր, ըստ ա­վան­դութ­յան, մեծ դժվա­րութ­յամբ բե­րել և Գան­ձա­սա­րում էր ամ­փո­փել Հով­հան­նես Մկրտչի գլու­խը: Սրբա­տաշ տո­րո­նա­գույն քա­րից կա­ռուց­ված ե­կե­ղե­ցին հիմն­վում է հենց հին ե­կե­ղե­ցու տե­ղում և ն­վիր­վում Հով­հան­նես Մկրտչին:
 

Կի­րա­կոս Գան­ձա­կե­ցին հիաց­մուն­քով է պատ­մում Գան­ձա­սա­րի վան­քի շի­նա­րա­րութ­յան մա­սին: Հա­մա­ձայն ե­կե­ղե­ցու վի­մա­գիր ար­ձա­նագ­րութ­յան՝ վան­քի նա­վա­կա­տիքն ու օ­ծու­մը տե­ղի են ու­նե­ցել 1240 թվա­կա­նի հու­լի­սի 22-ին՝ Վար­դա­վա­ռի տո­նին: Այդ օ­րը Հա­սան-Ջա­լալ իշ­խա­նը բաց­ման մե­ծա­հան­դես տոն էր կազ­մա­կեր­պել, ո­րին ներ­կա էին Աղ­վա­նից Ներ­սես կա­թո­ղի­կո­սը, բազ­մա­թիվ ե­պիս­կո­պոս­ներ ու իշ­խան­ներ, Վա­նա­կան վար­դա­պե­տը՝ բազ­մա­թիվ ու­սու­ցիչ­նե­րով, շատ վան­քե­րի ա­ռաջ­նորդ­ներ, Խա­չե­նի Գրի­գո­րիս և Ե­ղիա վար­դա­պետ­նե­րը և 700 քա­հա­նա: Ե­կե­ղե­ցու օծ­ման ա­ռի­թով Հա­սան-Ջա­լալ իշ­խա­նը ճաշ­կե­րույթ էր կազ­մա­կեր­պել. ինքն էր իր ձեռ­քով մա­տու­ցում, յու­րա­քանչ­յու­րին իր պատ­վին հա­մա­պա­տաս­խան ա­ռա­տութ­յամբ նվեր­ներ տա­լիս: Հա­սան-Ջա­լալ Դո­լան կա­ռու­ցել էր իր տե­սա­կի մեջ նմա­նը չու­նե­ցող, ե­զա­կի կա­ռույց: Ս. Հով­հան­նես Մկրտիչ տա­ճա­րը ժա­մա­նա­կի հա­մար բա­ցա­ռիկ կա­ռույց էր իր գե­ղար­վես­տա­կան հար­դա­րան­քով, զար­դա­մո­տիվ­նե­րի բազ­­մա­զա­նութ­յամբ։ Այն հա­մար­վել է 13-րդ դա­րի հայ ճար­տա­րա­պե­տութ­յան մար­գա­րիտ: Ա. Յա­կոբ­սո­նի կար­ծի­քով Գան­ձա­սա­րի վան­քը ոչ միայն «ինք­նա­տիպ է և իր կա­տա­րե­լութ­յան մեջ ինք­նու­րույն, այլև բա­ցա­ռիկ է, մենք չենք կա­րող ցույց տալ ու­րիշ մի այս­պի­սի հու­շար­ձան Հա­յաս­տա­նի հո­ղի վրա»: Իսկ Սոր­բո­նի հա­մալ­սա­րա­նի պրո­ֆե­սոր, նշա­նա­վոր բյու­զան­դա­գետ Շարլ Դի­լը հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կույ­թի գան­ձա­րան մտած հայ­կա­կան հինգ հու­շար­ձան­նե­րից եր­րոր­դը հա­մա­րում է Գան­ձա­սա­րը՝ Աղ­թա­մա­րի և Հ­ռիփ­սի­մեի տա­ճար­նե­րից հե­տո՝ չոր­րորդ և հին­գե­րորդ տե­ղե­րը հատ­կաց­նե­լով Հաղ­պա­տի վան­քին և Ա­նիի մայր տա­ճա­րին:
 

Տա­ճա­րի արևմտ­յան կող­մում գա­վիթն է, որն ըստ ար­ձա­նագ­րութ­յան՝ 1261-1266 թվա­կան­նե­րին կա­ռու­ցել են Հա­սան-Ջա­լալ Դո­լա իշ­խա­նը, իշ­խա­նու­հի Մամ­քա­նը և ն­րանց որ­դին՝ Ա­թա­բա­կը: Հա­մա­ձայն նույն ար­ձա­նագ­րութ­յան՝ Ա­թա­բա­կը վան­քին է ըն­ծա­յել նաև մի ոս­կե­տուփ Ա­վե­տա­րան և հա­րավ­կողմ­յան բլուրն իր սահ­ման­նե­րով: Գա­վի­թը Հա­սան-Ջա­լալ­յան­նե­րի տոհ­մա­կան դամ­բա­նա­տունն էր, ուր հանգ­չում են այդ տոհ­մի հոգևոր ու աշ­խար­հիկ այ­րե­րը: Վան­քի բա­կում են ամ­փոփ­ված նաև վան­քի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի ու գիտ­նա­կան վար­դա­պետ­նե­րի աճ­յուն­նե­րը: Վա­նա­կան հա­մա­լիրն ամ­բող­ջաց­նում են ե­ռա­դար­պաս շրջա­պա­րիս­պը, միա­բան­նե­րի խցերն ու օ­ժան­դակ շի­նութ­յուն­նե­րը: Պարս­պից դուրս հին գե­րեզ­մա­նա­տունն է: Այս­տեղ պահ­պան­վել է թա­ղա­ծածկ մի ըն­դար­ձակ դահ­լիճ, ո­րը ուխ­տա­վոր­նե­րի հա­մար ծա­ռա­յել է որ­պես իջևա­նա­տուն:
 

Հոր մա­հից հե­տո վան­քի շի­նա­րա­րութ­յան և բա­րե­կարգ­ման հար­ցե­րով զբաղ­վել է Ա­թա­բա­կը: Գան­ձա­սա­րի նկատ­մամբ ցու­ցա­բե­րած սի­րո և հո­գա­տա­րութ­յան հա­մար Կիրակոս Գան­ձա­կե­ցին նրան ան­վա­նում է «այր սրբաս­նունդ, պար­կեշտ, խո­նար­հա­միտ և ա­ղոթա­կան»:
 

Գան­ձա­սա­րը 12-13-րդ դա­րե­րում ե­պիս­կո­պո­սա­նիստ էր: 12-րդ դա­րում այս­տեղ հայտ­նի են ե­ղել Սար­գիս և վան­քի ա­ռաջ­նորդ Վար­դան ե­պիս­կո­պոս­նե­րը: Վար­դանն ա­ջակ­ցել է ե­կե­ղե­ցու շի­նա­րա­րութ­յա­նը: Հե­տա­գա դա­րե­րում վան­քի ա­ռաջ­նորդ­ներ են ե­ղել Գրի­գոր Տաթևա­ցու ա­շա­կերտ Մատ­թեոս վար­դա­պե­տը, Հով­հան­նես, Ե­ղիա, Ներ­սես վար­դա­պետ­նե­րը, Ղու­կաս Լո­ռե­ցին, Ստե­փան­նոս վար­դա­պետ Շի­րա­կու­նին և ու­րիշ­ներ:
 

14-րդ դա­րում վան­քը դար­ձել է Աղ­վա­նից կա­թո­ղի­կո­սութ­յան ա­թո­ռա­նիս­տը, ո­րին ժա­ռան­գա­բար տի­րել են Հա­սան-Ջա­լալ­յան­նե­րը: Այս տոհ­մի իշ­խան­նե­րի հո­վա­նա­վո­րութ­յամբ էլ հռչա­կա­վոր վան­քը եր­կար դա­րեր ե­ղել է ոչ միայն հոգևոր, այլ նաև հզոր մշա­կու­թա­յին կենտ­րոն: Որ­պես այդ­պի­սին՝ այն իր բարձ­րա­կե­տին հա­սավ Հա­սան-Ջա­լալ Դո­լա­յի իշ­խա­նութ­յան տա­րի­նե­րին: Իշ­խանն իր ծնող­նե­րի՝ Վախ­թան­գի և Խո­րի­շա­հի հետ կա­ռու­ցել ու ծաղ­կեց­րել է Գան­ձա­սա­րի, Մե­ծա­ռա­նից Ս. Հա­կո­բ, Վա­ճառ գյու­ղի Ս. Ստե­փան­նոս, Վա­ղու­հա­սի, Մայ­րա­քա­ղաք և Կոճ­ղոտ գյու­ղե­րի վան­քե­րը՝ ի­րենց գա­վիթ­նե­րով, կա­ցա­րան­նե­րով ու ու­սում­նա­կան կենտ­րոն­նե­րով:
 

Գան­ձա­սա­րը գլխա­վոր ու­սում­նա­վայրն էր և հայ գրչութ­յան ար­վես­տի նշա­նա­վոր կենտ­րոն­նե­րից մե­կը: Այն Ար­ցա­խի ա­ռա­վել խո­շոր մշա­կու­թա­յին կենտ­րոնն էր: Այս գրչա­տան րա­բու­նա­պետ­նե­րի, գիտ­նա­կան վար­դա­պետ­նե­րի, գրիչ­նե­րի, ծաղ­կող­նե­րի, ստա­ցող­նե­րի, կազ­մող­նե­րի, նո­րո­գող­նե­րի վե­րա­բեր­յալ տե­ղե­կութ­յուն­ներ ենք ստա­նում ե­կե­ղե­ցու որ­մե­րին ու խաչ­քա­րե­րի վրա պահ­պան­ված վի­մա­գիր ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րից և ձե­ռա­գիր հի­շա­տա­կա­րան­նե­րից: Վանքն ու­ներ իր մա­տե­նա­դա­րա­նը և ձե­ռագ­րե­րի հա­րուստ հա­վա­քա­ծուն: Այս­տեղ գրվել, ծաղ­կա­զարդ­վել, ինչ­պես նաև պահ­պան­վել են բազ­մա­թիվ ար­ժե­քա­վոր ձե­ռագ­րեր: Ցա­վոք, այդ գրչա­գիր մատ­յան­նե­րի շատ քիչ մասն է հա­սել մեզ: Գան­ձա­սա­րի ա­ռաջ­նորդ Մատ­թեոս Մո­նո­զո­նը 1417 թվա­կա­նի իր օ­րի­նա­կած Ժո­ղո­վա­ծուի հի­շա­տա­կա­րա­նում խոր վշտով գրում է Կա­րա Կո­յուն­լու քոչ­վո­րա­կան ցե­ղե­րի ա­ռաջ­նորդ Յու­սու­ֆի գոր­ծած ա­նօ­րի­նութ­յուն­նե­րի մա­սին, թե ինչ­պես նրա վայ­րե­նա­ցած զին­վոր­նե­րը անգ­թա­բար կո­ղոպ­տել են Գան­ձա­սա­րի վան­քը, ա­վե­րել, թա­լա­նել և տա­րել են վան­քի ողջ հարս­տութ­յու­նը: Չնա­յած այն բա­նին, որ եր­կի­րը են­թարկ­վել է բար­բա­րոս­նե­րի ար­շա­վանք­նե­րին, և ձե­ռագ­րա­կան ար­ժեք­նե­րի կո­րուստն ան­սահ­ման է, մշա­կու­թա­յին կյան­քը շա­րու­նակ­վել է: Գան­ձա­սա­րից մեզ են հա­սել ձե­ռա­գիր մատ­յան­ներ, ո­րոնք հետագա դա­րե­րի ըն­դօ­րի­նա­կութ­յուն­ներ են:
 

Գան­ձա­սա­րում պահ­պան­ված ձե­ռագ­րե­րը 19-րդ դա­րում տե­սել ու ար­ձա­նագ­րել են Մես­րոպ ար­քե­պիս­կո­պոս Սմբատ­յան­ցը, Մա­կար ե­պիս­­կո­պոս Բար­խու­դար­յան­ցը, Հա­կոբ Թոփճ­­յա­նը: Ընդ­հա­նուր թվով նրանք ար­ձա­նագ­րել են ե­րե­սու­նութ ձե­ռա­գիր մատ­յան և եր­կու պա­տա­ռիկ: Այս ցան­կին Օ. Ե­գան­յա­նը ա­վե­լաց­րել է Մաշ­տոց­յան Մա­տե­նա­դա­րա­նում պահ­վող ևս հինգ գրչա­գիր մատ­յան: Գան­ձա­սա­րի ձե­ռագ­րա­տան ար­ձա­նագր­ված 43 գրչագ­րե­րից 22 ձե­ռա­գիր և 2 պա­տա­ռիկ այժմ պահ­վում են Մաշ­տո­ցի ան­վան Մա­տե­նա­դա­րա­նում: Մյուս­նե­րի գտնվե­լու վայրն ան­հայտ է: Այս ցան­կին ա­վե­լա­նում են ևս եր­կու՝ ՄՄ 5794 և Թավ­րի­զի 22 ձե­ռագ­րե­րը: Ընդ­հա­նուր հաշ­վով այժմ ու­նենք Գան­ձա­սա­րում գրված 13 և պահ­պան­ված 24 ձե­ռա­գիր ու 2 պա­տա­ռիկ: Գան­ձա­սա­րում ար­ծաթ­յա ոս­կե­զօծ ա­ջե­րի և մաս­նա­տու­փե­րի մեջ պահ­վել են նաև Հով­հան­նես Մկրտչի, Հա­կոբոս ա­ռաք­յա­լի, Գրի­գո­րիս Ա կա­թո­ղի­կո­սի, Զա­քա­րիա մար­գա­րեի, Պան­դա­լեո­նից մա­սունք­ներ ու նշխար­ներ:
 

Մա­կար ե­պիս­կո­պո­սը Գան­ձա­սա­րի, Ծա­րա, Դա­դի, Մայ­րա­քա­ղա­քի, Ջրվշտիկ Ե­ղի­շե ա­ռաք­յա­լի դպրատ­նե­րի ձե­ռագ­րե­րի մա­սին ան­չափ ցա­վա­լի փաստ է ար­ձա­նագ­րել: Բար­բա­րոս­նե­րից փրկե­լու հա­մար Խա­չե­նի հայ­րե­նա­սեր մե­լիք­նե­րն այս վան­քե­րի ձե­ռագ­րե­րը կան­խավ խնամ­քով ե­րեք մա­սի են բա­ժա­նել ու մի մա­սը թաքց­րել Գան­ձա­սա­րի ու Դա­դիվան­քե­րի մեջ­տե­ղում՝ մի քա­րայ­րի մեջ, ու բե­րա­նը ամ­րաց­րել քա­րուկ­րով, երկ­րորդ մա­սը՝ Ջրա­բեր­դի մո­տա­կայ­քում՝ մի ստո­րերկր­յա տե­ղում, իսկ եր­րորդ մա­սը՝ Գյու­լիս­տան գա­վա­ռի Հո­ռե­կա վան­քի տա­րած­քում: Այս ձե­ռագ­րե­րի՝ միայն Գան­ձա­սա­րում պահ­ված մասն է հայտ­նա­բեր­վել Բաղ­դա­սար մետ­րո­պո­լի­տի օ­րոք: Մյուս­նե­րի ճա­կա­տագ­րերն ան­հայտ են:
 

                                                                                                                        (շարունակելի)

Թամարա ՄԻՆԱՍՅԱՆ

բան. գիտ. թեկնածու,

Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող

«Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթ