Քրիստոնեական տոնացույցի Խաչվերաց կամ ժողովրդական անվանումով՝ Սուրբ խաչի (Սըբխեչ) տոնը նշվում է սեպտեմբերի 14-ին նախորդող կամ հաջորդող կիրակի օրը (այս տարի՝ սեպտեմբերի 17-ին)։ Տիրոջ Խաչափայտին նվիրված ամենանշանավոր այս տոնը ժողովրդական կենցաղում իր յուրահատուկ ծիսական ավանդույթներն ուներ:

Ուխտագնացություններ: Վահան վարդապետ Տեր-Մինասյանը գրում է, որ անցյալում Խաչվերացի տոնին կատարվում էին անթիվ ուխտագնացություններ ամենուր, «ուր ուխտատեղի կա, շեն վանք կա, Թուխ-մանուկ կա, Խաչ-աղբյուր կամ Խաչաձոր կա…»: Յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ տոնին նվիրված իր ուխտավայրը: Մինչև այժմ էլ Խաչվերացի տոնի նշանավոր ուխտավայրերից է Վայոց Ձորում գտնվող Արկազի Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Զանգեզուրում առանձնակի նշանակություն էր տրվում նաև Ծիծեռնավանքին, ուր «Սըփ Խաչի» կապակցությամբ կազմակերպվող զանգվածային ուխտագնացությանը մասնակցում էին շրջակա գրեթե բոլոր գյուղերի բնակիչները:

Մուշում սիրված ուխտավայր էր Մշո Հյուղի գյուղի մոտ գտնվող վանքը, որի մոտ գտնվող մատուռը յոթ տարին մեկ անգամ կանաչում է Խաչվերացի օրը: Որոշ տեղերում մարդիկ իրենք էին խաչ սարքում և այն զարդարում գույնզգույն ծաղիկներով, հատկապես` ռեհանով, որը համարվում է Խաչի ծաղիկը: Մարաշում, օրինակ, «խաչը կը զարդարվեր պեսպիսուն, հոտավետ ծաղիկներով, որոնց մեջ կը գտնվեր Մարաշի անուշահոտ կանաչ ու լայնատերև ռեհանը: Կիները այս արարողությունը իրենց լեզվով կը կոչեին «ըռահեոն ուրշնիլ» (ռեհան օրհնել)»:

Մուսալեռցիներն այդ տոնին (խաչեյն Զադագ) ուխտի էին գնում Թովմաս առաքյալի վանքը (գտնվում է Յողուն Օլուք և Հաջի Հաբիբլի գյուղերի միջև):

Տոնական ուտեստներ: Ժողովրդի մեջ «Սըրբխեչը» հայտնի էր նաև «Ուլնոց» անունով: Այնքան համատարած էր Սուրբ Խաչին ուլ մատաղ անելու սովորույթը, որ կենցաղում այդ տոնը ուներ նաև նշված երևույթը բնութագրող այլ անվանումներ էլ` Ուլոց Ուլնոց, Ուլերի կոտորած, Խրով և այլն:

Հին Երևանում Խաչվերացի տոնին կանայք խմորեղեն էին թխում, տղամարդիկ`ուլ մորթում: Ուլի միսը այդ օրվա առանձնահատուկ, անցյալում անհրաժեշտ ուտելիքն էր, առանց որի տոնը լիարժեք չէր կարող լինել: Կիրակի օրը յուրաքանչյուր ընտանիք ջանում էր ուլ խորովել: Դնում էին այնպես, որ մեջտեղը մի փոքր կախ ընկնի և ճարպը հալելիս հոսի տակը դրված կճուճով ձավարե փլավի վրա: Թոնրի բերանը ծածկում էին կավե կափարիչով և շուրջը ցեխով այնպես էին պատում, որ ամբողջ տաքությունը մնար թոնրի մեջ: Կավե այդ կափարչի կենտրոնում լցնում էին բռունցքի մեծությամբ ցեխագունդ, որի միջոցով որոշում էին խորովի վերջնական պատրաստ լինելը: Շիրակում սա կոչվում էր «քաշկակ», Վայոց ձորում`«խրով անել»:

Խաչվերացին Վայոց ձորում տոնին տղայի տնից ուղարկվում էր «խըրովը»` թոնրի մեջ` խորոված ուլ, գաթա, հալվա, մրգեղեններ և զգեստներ հարսնացուի համար:

Մուսա լեռում ընդունված էր նաև մատաղը, որի համար անհրաժեշտ գումար ձեռք բերելու նպատակով թաղական խորհուրդը երկու-երեք հոգանոց հանձնախումբ էր կազմում: Վերջինս Ս. Խաչից երկու-երեք շաբաթ առաջ շրջում էր տնետուն և հավաքում էր փող, ցորեն և ուրիշ ինչ որ ուներ գյուղացին: Փողը մնում էր փող, իսկ մնացածը փողի էր վերածում, դրանով գնում մսացու և հարիսայի համար հարմար ցորեն: Տնետուն մտնելու և «խեյր» հավաքելու իմաստը նաև այն էր, որ ամեն մարդ հնարավորություն ունենար մասնակցելու այս հանրային մատաղին, որը Աստծու և բնության հանդեպ երախտագիտական զգացումների արտահայտության ձևերից մեկն էր:

Տոնի նախօրյակին ժողովուրդը տոնական տրամադրության և եռուզեռի մեջ էր լինում: Շաբաթ երեկոյան աղբյուրին կից պարտեզում վառում էին օջախները, մորթում մսացուն, լվանում ձավարը: Սկսվում էր հսկումը` պղինձները կրակին դնելը, միսն ու ձավարը լցնելը, կրակը վառելն ու հսկելը: Երիտասարդները խմբվում էին մի մեծ ծառի տակ, խորոված անում: Երբեմն մի ջութակով կամ այլ գործիքներով ձայնակցում էին բացօթյա սեղանին` ստեղծելով բարձր տրամադրություն ու հաճելի ոգևորություն: Հարիսայի մասնագետները մերթընդմերթ մոտենում էին ջահելներին, մի երկու քաղցր խոսք ասում, մեկ-մեկ բաժակ խմում, մի պատառ ուտում ու գործի անցնում` մի կես ժամ հետո նորից վերադառնալու համար: Հարիսան դանդաղ եփվում էր մինչև հաջորդ օրը`կիրակի ցերեկը: Քահանան գալիս, օրհնում էր, ապա սկսվում էր բաշխումը: Այդ օրը ոչ ոք տանը ճաշ չէր պատրաստում. հարիսայի օր էր:
Վասպուրականում էլ տարածված էր այդ օրվա կապակցությամբ «փայնաքեօշ» (համեմով հաց) թխելու և այն աղքատներին բաժանելու սովորույթը:

Տարածված էին Սուրբ Խաչի տոնին հանգուցյալների հիշատակի արարողությունները, որոնց նկատելի մասը նշվում էր տոնի պահոց` ուրբաթ օրը: Տարոնում և Մուշում առավոտյան ժամերգությունից հետո կանայք խաղող, ձմերուկ և հաց վերցրած գնում էին գերեզմանատուն, օրհնել էին տալիս մերձավորների գերեզմանները և ուտելիքներից բաժին հանում քահանային ու աղքատներին: Մնացածը տանում էին տուն և բաժանում ընտանիքի անդամներին: Տոնի հաջորդ` երկուշաբթի օրը, մեծ մեռելոց էր. այդ օրը գրեթե բոլորն այցելում էին իրենց հարազատների շիրիմներին:

Խաչվերացի տոնը կոչվում էր «Խեյրը Զադագ» («Բարիքի տոն»): Սա համընկնում էր բերքահավաքի ավարտին: Եղանակը ցրտում էր, և ժողովրդի մեջ տարածված էր «Խաչ` ա´լ յորղանըն իչերի քաչ» («Խաչի տոն` վերցրու անկողինդ ու ներս փախիր») խոսքը:
Հայոց ավանդական կենցաղում Խաչվերաց տոնն առավելապես ընկալվում էր որպես տնտեսական տարվա պարբերաշրջանի սահման, որը հավանաբար կապված է եղել աշնանային օրահավասարի հետ: Պատահական չէ, որ շատ բնակավայրերում կլոր տարվա շրջափուլը հաշվարկվում էր Խաչվերացից Խաչվերաց:

Մարիամ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

Սկզբնաղբյուր՝ «Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթ