Պատմական որևէ իրողության կամ անհատի կյանքի և գործունեության հիշատակը որպես տոն սահմանելը և «Տոնացույցում»  ընդգրկելը պայմանավորված է տարբեր դրդապատճառներով՝ պատմական, քաղաքական, կրոնաեկեղեցական, ազգային և այլն: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Տոնացույցը» կազմավորվել է քրիստոնեության պատմության տասնհինգ դարերի ընթացքում (Գրիգոր Լուսավորչից մինչև Սիմեոն Երևանցու կատարած պաշտոնական վերջին՝ 1774 թ. խմբագրումը) և այսօր էլ համալրվում է հիշատակման նոր օրերով (Հայոց ցեղապանության նահատակների հիշատակը): Այն բաղկացած է Տերունական (Հիսուս Քրիստոսին, Մարիամ Աստվածածնին, Սուրբ Խաչին, Եկեղեցուն), սրբերին (համաքրիստոնեական և ազգային), ազգային-եկեղեցական առանցքային իրողություններին (սուրբ Թարգմանչաց, սուրբ Վարդանանց տոներ) նվիրված տոներից, հիշատակի և պահոց օրերից: Հայոց եկեղեցական «Տոնացույցումե՝ որպես տաղավար տոներ, առանձնացված են հինգը՝ Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, Սուրբ Հարություն կամ Զատիկ, Պայծառակերպություն կամ Վարդավառ, Աստվածածնի Վերափոխում կամ Խաղողօրհնեք և Խաչվերաց: Դրանք որպես գլխավոր տոն սահմանելն ունի հիմնավոր պատճառներ:
 

Գրիգոր Լուսավորչից սկսած՝ եկեղեցական «Տոնացույցում» որևէ տոնի հաստատումը վերապահված է կաթողիկոսին կամ եկեղեցական կանոնական ժողովին:
 

Սուրբ Ծնունդը, Հարությունը, Աստվածածնի Վերափոխման և Սուրբ Խաչի տոները հայոց «Տոնացույցում» ամրագրվել են վերջինիս առաջին խմբագրության ժամանակ, որը կատարվել է Սահակ Ա Պարթև Հայրապետի կողմից: Վարդավառը հայոց «Տոնացույցում» ներդրվել է դրա երրորդ խմբագրության ժամանակ, որը կատարվել է VI դ. վերջին կամ VII դ. սկզբին: Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ Բյուզանդական կայսրությունը, քաղաքական նկրտումներ ունենալով Հայաստանի նկատմամբ, ձգտում էր Հայ Եկեղեցում ամրագրել քաղկեդոնականությունը: Հայ Եկեղեցին միացնելով բյուզանդականին՝ կայսրությունը նպատակ ուներ գաղափարապես ամրապնդել իր տիրապետությունը Հայաստանում: Դավանաբանական տեսանկյունից իր ինքնուրույնությունը պահելու համար քաղկեդոնականության դեմ մղված պայքարում Հայ Եկեղեցուն պետք էին հավելյալ կռվաններ: Ամրագրելով Պայծառակերպության տոնը՝ Հայ Եկեղեցին վերահաստատում էր նաև իր քրիստոսաբանական դիրքորոշումը: Այսպես, եթե քաղկեդոնական դավանանքի առանցքում Հիսուսի երկու բնությունների հարցն էր դրված, ապա Պայծառակերպությամբ Հիսուսի մարդկային բնության մեջ միաժամանակ տեսանելի էր դառնում աստվածայինը, մեկ անձում երկու բնությունների անխառն, անշփոթ լինելը: Այդպիսով, Հայ Եկեղեցին կարող էր ամրագրել իր դիրքորոշումը՝ մեկ անձում երկու բնությունների անխառն, անշփոթ լինելու վերաբերյալ:
 

Թեև Հայոց «Տոնացույցի» երրորդ խմբարգրության մեջ վերը նշված հինգ տոներն արդեն կային, սակայն դրանք՝ որպես Հայոց Եկեղեցու գլխավոր տոներ, առաջին անգամ հանդիպում են Ստեփանոս Օրբելյանի «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց» երկի յոթերորդ գլխում («Եօթներորդ ձեռնարկս տեսութիւն ի խորհուրդ Նաւակատեաց հինգ աւուրն»):
 

Օրբելյանի կողմից 1302 թ. այս երկը գրելը պատահական չէր: Կիլիկիայում հաստատված Հայոց կաթողիկոսական Աթոռը՝ ի դեմս Գրիգոր Անավարզեցու, առաջարկում էր ընդունել Հռոմի պապի գերիշխանությունը և Հայ Եկեղեցու ծեսերի ու դավանանքի մեջ նորամուծություններ անել: Դա ունիթորական շարժման ժամանակաշրջան էր, և Կաթոլիկ եկեղեցու հետ միավորվելու ձգտումը նպատակ էր հետապնդում Արևմտյան Եվրոպայի օգնությամբ վերականգնել հայոց պետականությունը: Սակայն Ստեփանոս Օրբելյանը բուն Հայաստանում գործունեություն ծավալող Արևելյան վարդապետների հետ անզիջում պայքար էր մղում Հռոմի եկեղեցու հետ միավորվելու փորձերի դեմ: Այդ հակաճառական երկում հիմնավորվում էր Հայ Եկեղեցու՝ առաքելական ակունքներից բխող ծիսական և դավանաբանական կողմնորոշումը, որոնց թվում կարևոր տեղ ունեն հինգ գլխավոր տոները:
 

Բանն այն է, որ Հայ Եկեղեցու կողմից դրանք որպես գլխավոր հաստատվելու հիմքում ընկած է փրկագործական վարդապետությունը: Դրանցից երեքը նվիրված են Հիսուսի կյանքի այն դրվագներին, որոնք վեր են հանում Մեսիայի փրկագործական առաքելությունը: Սբ.  Ծնունդը և Մկրտությունն ազդարարում են Փրկչի Առաջին գալուստը:
 

Սբ. Հարությունը մահվան հանդեպ հաղթանակն է ազդարարում: Պայծառակերպությունը խորհրդանշում է ադամական կորուսյալ դրախտի տեսությանը վերստին արժանանալը, Հիսուսի Երկրորդ գալուստը և տնօրինության ավարտը: Տիրամայրը և խաչը փրկագործական վարդապետության մեջ առանցքային դեր ունեն, առաջինը՝ որպես Հիսուսի մարդեղության խորհրդի մասնակից, երկրորդը՝ որպես փրկագործության տանող միջոց, գործիք: Այսպիսով, հինգ տաղավար տոների խորհրդաբանությունն ամբողջացնում է Հայ Եկեղեցու փրկագործական աստվածաբանությունը (վախճանաբանությունը):
 

Հիսուսին նվիրված տաղավար տոները հիմնված են ավետարանական պատումի, իսկ Խաչին և Աստվածամորը նվիրված տաղավար տոները` սրբազան ավանդության վրա:
 

Ուշագրավ է, որ ժամանակագրական առումով Պայծառակերպությունը տեղի է ունեցել Հարությունից առաջ, սակայն «Տոնացույցում» հաջորդում է վերջինիս: Այս իրողությունը Գրիգոր Տաթևացին կապում է Ավետարանի այն դրվագի հետ, որտեղ Հիսուս Պայծառակերպությունից հետո աշակերտներին պատգամում է տեսածը ոչ ոքի չպատմել, մինչև Իր Հարություն առնելը. «Այդ տեսիլքը մարդու չասեք, մինչև որ մարդու Որդին մեռելներից հարություն առնի» (Մատթ. ԺԷ 9):

Այսպիսով, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հինգ տոները որպես գլխավոր սահմանելը պատահական չէ: Այդ քայլով լուսամիտ հայրերը ևս մեկ անգամ ամրագրել են Հայ Եկեղեցու ինքնուրույնությունը, Սուրբ Գրքի վրա հիմնված դավանաբանական և ծիսական կողմնորոշումը:

Պատրաստեց Հասմիկ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԸ

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և  ազգագրության ինստիտուտ

Սկզբնաղբյուր՝ «Շողակն Արարատյան» ամսաթերթ