Հայտնի է, որ առաջին դարերում եկեղեցիները կառավարվում էին առաքելական ավանդություններով և Եկեղեցու Հայրերի սահմանած կանոններով, որոնք տարածված էին բոլոր քրիստոնյաների շրջանում՝ բանավոր, ավանդական կանոնների ձևով: Այդ ժամանակաշրջանում քրիստոնեական եկեղեցիները, գտնվելով տարբեր շրջաններում, կառավարվում էին տարբեր հովվապետերի կողմից, ովքեր եկեղեցու գործնական կյանքում կիրառում էին տարբեր օրենքներ ու սովորույթներ: Հենց այս շրջանում է, որ քրիստոնեական եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականները որոշում են գումարել տիեզերական ժողովներ, որոնց ընթացքում կքննարկվեին դավանանքի, հավատքի մաքրության, աղանդների դեմ պայքարի և այլ հարցեր: 

Հայ Եկեղեցին ընդունում է առաջին երեք Տիեզերական ժողովների որոշումները, որոնք կենսական են եղել դավանաբանական հարցերի հստակեցման համար:

Հավիտենական է Աստված, հավիտենական է և Որդին

3-րդ դարի կեսին առաջ է գալիս մի ուսմունք, որը հիմնադրի անունով կոչվում է արիոսականություն: Ալեքսանդրիայի ակնառու քահանաներից մեկը՝ Արիոսը, սկսում է քարոզել, թե միակ հավիտենականն Աստված է, իսկ Քրիստոս անսկիզբ չէ, այլ առաջացել է դարերից առաջ, որպեսզի Նրա միջոցով կատարվի արարչագործությունը: Արիոսի դեմ է դուրս գալիս Ալեքսանդրիայի արքեպիսկոպոս Ալեքսանդրը, ով իր քարոզներում ասում է. «Հավիտենական է Աստված, հավիտենական է և Որդին, Հայրը և Որդին միաժամանակ են, Որդին համագո է Աստծո մեջ անսկիզբ կերպով, հավիտենական ծնունդ է, ծնված անծնունդից: Հայրը Որդուն չի նախորդում ոչ մի վայրկյան: Միշտ եղել է Հայրը, միշտ էլ Որդին»: Ալեքսանդր Ալեքսանդրացու վարդապետությունը, ճիշտ է, այնքան էլ չի ենթարկվում տրամաբանության օրենքներին, սակայն Աստվածային ճշմարտությունները նույնպես ենթակա չեն մարդկային տրամաբանության օրենքներին: Հաճախ դրանք անհասկանալի են մարդկանց համար, խորհուրդ են, բայց անմեկնելի են և պարտադիր՝ հավատացյալների համար: Հենց դա է քրիստոնեության էությունը: Նիկիայի Տիեզերական ժողովի ժամանակ, որին մասնակցում է նաև հայոց Արիստակես եպիսկոպոսը, թեև դատապարտվում է արիոսականությունը, սակայն անմիջապես չի վերանում: Շուրջ հինգ տասնամյակ այն շարունակում է մնալ Հռոմեական կայսրությունում: Ճիշտ է, Հայաստանում ևս եղել են արիոսական եպիսկոպոսներ, սակայն նրանց չի հաջողվել իրենց ձեռքն առնել Հայ Եկեղեցու իշխանությունը:

Անփոխարինելի փաստաթուղթը

Երբ եկեղեցու հայրերը սկսեցին ուսուցանել սխալ կամ հերետիկոսական ուսմունքներ, անհրաժեշտություն առաջացավ հստակեցնել Տիրոջ վարդապետության վրա հիմնված հանգանակը, որը կհերքեր սխալ ուսմունքները և կպաշտպաներ Եկեղեցին դրանցից: Նիկիայի Տիեզերական ժողովն ընդունեց Նիկիական հանգանակը, որն ամբողջովին մեր քրիստոնեական հավատքի ամփոփումն է: Նիկիական հանգանակը ձևակերպվեց աստվածաբանական եզրերով այնպես, որ հետագայում ևս մարդիկ չկարողանան կամայական մեկնաբանություններ տալ. այս իմաստով այն կարևոր ու անփոխարինելի փաստաթուղթ է՝ հավատքի ուղղափառությունը պահպանելու համար:
Այն ներառում է 12 հոդված, որոնցից յուրաքանչյուրը գրվել է մեկ առաքյալի կողմից: Հանգանակն առաջին անգամ օգտագործվել է մկրտության ժամանակ: Այն ավելի ուշ սկսեց ընթերցվել նաև պատարագների ժամանակ, որպեսզի քրիստոնյաները հավատքից չշեղվեն: Արտասանվում է նաև Քահանայական Ձեռնադրության ընծայման և այլ հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ:

Սուչբ Հոգին Աստվա՞ծ է, թե՞ արարած

Արիոսական վիճաբանությունների վերջին փուլում եկեղեցու առջև դրվում է մի նոր հարց. Սուրբ Հոգին Աստվա՞ծ է, թե՞ արարած: Կ. Պոլսի եպիսկոպոս Մակեդոն Մակեդոնացին կարծում էր, որ Սուրբ Հոգին ո՛չ Հոր և ո՛չ էլ Որդու էությունից է, այլ՝ օտար մի էություն՝ ոչ համագոյակից նրանց: Քրիստոսաբանական տարբեր դպրոցների հետևորդներ սկսում են նորից ընդհարվել՝ փորձելով ապացուցել յուրաքանչյուրն իր ուղղափառությունը: Մակեդոնի վարդապետությունը ծագել է արիոսականությունից: Սրանով Մակեդոնը, ինչպես Արիոսը, մերժում էր Սուրբ Երրորդության խորհուրդն ու երեք անձերի համաբնույթ լինելը: Կոստանդնուպոլսի տիեզերական ժողովի ժամանակ հաստատվում է Նիկիայի հանգանակը, նզովվում են աղանդավորները, սահմանվում է Ս. Հոգու Աստվածությունը և Ս. Երրորդության համար որդեգրվում է «Մի Աստվածություն, երեք անձինք» բանաձևը:

Վիճելի հարցը

Սկզբում Նեստորն Անտիոքում քահանա էր և քարոզիչ, իմաստուն մարդ էր և ժողովրդի կողմից մեծ սեր և հարգանք էր վայելում: Մարդիկ նրան նույնիսկ Ոսկեբերանի հետ էին համեմատում: Մի օր նա Անաստաս քահանային թույլ է տալիս քարոզել, որ Մարիամը մարդ էր և չէր կարող Աստծուն ծնել: Նա Սուրբ Ծննդյան օրը քարոզում է. «Մարիամը Աստված չի ծնել. մարմնից ծնվողը մարմին է. արարածն Աստված ստեղծել չի կարող, այլ՝ մարդ, որ եղավ Աստծո գործիք»: Իսկ Կյուրեղ եպիսկոպոսը պնդում էր, որ Մարիամն Աստվածածին է: Այստեղից էլ սկսվում է պայքարը:

Եփեսոսի Ժողովը դատապարտում է Նեստորի վարդապետությունը և ընդունում է Ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացու ուսմունքը՝ որպես ուղղափառ դավանություն, համաձայն որի Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունները գոյություն չունեն առանձին-առանձին, այլ միավորված են անշփոթ, անխառն կերպով: Ս. Մարիամը ոչ թե մարդածին է, այլ Աստվածածին, քանի որ նա ծնեց Աստծո Որդուն: Հռչակվում է Ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացու «մի է բնութիւն Բանին մարմնացելոյ» (մարմնացած Խոսքի բնությունը մեկն է) բանաձևը: Հայ եկեղեցին չի մասնակցել Եփեսոսի ժողովին, սակայն նախորդ երկու ժողովների հետ ընդունել է նաև այս ժողովի որոշումներն ու Ընդհանրական Եկեղեցու Տիեզերական ժողով լինելու հեղինակությունը:

Տիեզերական ժողովներն իրականում գումարվում էին եղած տարաձայնությունները և վեճերը լուծելու նպատակով։ Սակայն քիչ չի եղել, որ ժողովներից հետո վեճերն ավելի բուռն ընթացք են ունեցել կամ նոր տարաձայնությունների առիթ են դարձել, քանի որ ժողովներում ընդունված որոշումները չէին կարող բոլորի համար միանշանակ լինել: Բացի երեք Տիեզերական ժողովներից, մեր Եկեղեցին գումարել է նաև բազմաթիվ ազգային-եկեղեցական ժողովներ, որոնց մասնակցել են բարձրաստիճան հոգևորականներ։ Այդ ժողովներում որոշումներ են կայացվել Եկեղեցու ներքին կարգի և կառուցվածքի, նրա առջև ծառացած ներքին խնդիրների շուրջ, ինչպես նաև՝ վերահաստատվել են Տիեզերական ժողովների ընդունած բանաձևերը:

Մարիամ Խաչատրյան