Հոգևոր առաքինության տեսակներն են խոնարհությունն ու սերը, ողորմությունը, պահքը և աղոթքը, մարդասիրությունը: Առաքինությունը հասկացություն է, որն ունենալու համար հարկավոր է գիտելիք և երկյուղ, իմաստություն, խրատ և ընտրողություն, որ Աստծուն հաճելի լինի:
 

Արդ, կատարյալ սերը, որն Աստված կամենում է, այն է, որ ոչ միայն բարեկամիդ սիրես, այլև թշնամուդ, ինչպես Տերն է ասում. «Եթե դուք ձեզ սիրողներին սիրեք, ո՞րն է ձեր արած շնորհը, որովհետև մեղավորներն էլ են սիրում իրենց սիրողներին» (Ղուկ. Զ 32):
 

Սերն ատելության ժամանակ է երևում, երբ նա ատում է, իսկ դու սիրում ես, նա հալածում է, իսկ դու` օրհնում: Թեպետև քո դեմ մեղանչում է եղբայրդ, բայց դու անտեսում ես և սերը հաստատուն պահում, նրա խնդիրները քոնն ես համարում, եթե ճիշտն է անում, դու ուրախանում ես, եթե սխալվում է, դու տրտմում ես, հոգ ես տանում և ձեռք մեկնում: Այս է կատարյալ սերը, որ հաճելի է Աստծուն:
 

Սակայն ամենից առաջ պետք է ունենալ սեր առ Աստված, որ արհամարհված է երկրավորներից, այն սերը, որ Աստծուն է ձգտում: Գիշերը լույսի պայծառության կողքին խավար է թվում. եթե մշտապես գիշեր լիներ, ապա չէր լինի գիշերվա և ցերեկվա տարորոշումը: Այսպես էլ, երբ սիրում ես Աստծուն, երկրավոր սերը խավարում է այս լույսի առաջ և քեզ որպես երազ և ստվեր է երևում: Սրա համար Մովսեսը նախ այս պատվիրանը տվեց. «Քո Տեր Աստծուն պիտի սիրես քո ամբողջ հոգով, քո ամբողջ էությամբ ու քո ամբողջ ուժով» (Բ  Օրինաց Զ 5):
 

Ինչպես օրինակ, մի թագավոր գնում է օտար երկիր, և իշխաններից մեկն իր աթոռը դնում է ու պատվիրում ժողովրդին, թե՝ նրան ինձ պես պատվեք. ով նրան բարիք անի, ես կհատուցեմ, նույնպես և ով չարիք անի, ես կպատժեմ: Արդ, Քրիստոս՝ մեր թագավորը, համբարձվեց երկինք և պատվիրեց` ասելով. «Այս է իմ պատվիրանը, որ սիրեք միմյանց» (Հովհ. ԺԳ 34) և «Ինչ անեք իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին, ինձ եք անում» (հմմտ. Մատթ. ԻԵ 40):
 

Երբ սիրում ես եղբորդ, սիրում ես Աստծուն, իսկ եթե ատում ես եղբորդ, Աստված իր հանդեպ է համարում: Քրիստոս թեպետ մարմնով համբարձվեց, բայց միշտ մեր մեջ է, քանի որ Աստված երկնքում է և երկրում: Արդ, հարկավոր է իմանալ սա և կարողանալ ուղղվել, սիրել Աստծուն և ընկերոջը՝ պատվիրանի համաձայն: Իսկ երկրայինը պետք է արհամարհել, քանի որ գրված է. «Սերն այս աշխարհի հանդեպ թշնամություն է Աստծո դեմ» (Հակ. Դ 4) և «Ոչ ոք չի կարող երկու տիրոջ ծառայել» (Մատթ. Զ 24):
 

Ինչպես օրինակ, կապվածը, թեև կամենում է շարժվել, սակայն չի կարող, քանի դեռ կապերը քանդելով՝ դուրս չի եկել: Այսպես և նա, ով կապված և վարակված է ընչասիրությամբ, չի կարող ընթանալ հոգևոր ճանապարհով,  մինչև չթողնի ընչասիրության ախտը: Սրա համար է Տերն ասում. «Ով իր ամբողջ ունեցվածքից չհրաժարվի, չի կարող իմ աշակերտը լինել» (Ղուկ. ԺԴ 33), և առաքյալն ասում է. «Բոլոր չարիքների արմատն արծաթասիրությունն է» (Ա  Տիմ. Զ 10):
 

Ինչպես օրինակ, մարդն իրեն երազում տեսնում է թագավորության, փառավորության և ուրախության մեջ, իսկ երբ արթնանում է, ոչինչ չունի, բացի այն հիշողությունից, թե ինչ տեսավ երազում: Այսպես և երկրավոր վայելքներն են. թե այսօր ուտես, ըմպես, հագնվես, պաշտոն ունենաս, շատերից գովասանքներ ստանաս և լսես ուրախության ձայներ, երբ վաղն արթնանաս, ամենն անցած կլինի և որպես երազ կերևա: Եթե այսօրը երազ է վաղվա համար, իսկ վաղը` մյուս օրվա, ապա պարզ է, որ ամբողջ երկրայինն ունայնություն է: Եսային ասում է. «Ինչպէս որ երազի մեջ մեկը ուտում է և ըմպում, իսկ երբ արթնանում է, սին է դառնում նաև նրա հույսը, այդպես և բոլոր հեթանոսների փառքն է» (հմմտ. Ես. ԻԹ 8):
 

Ինչպես տունը շինում են հիմքից մինչև տանիք, այդպես և առաքինության հիմքն են դնում. նախ` խոնարհություն, ապա սեր և ողորմություն, պահք և աղոթք: Տերն ասում է. «Մարմնի ճրագը աչքն է. եթե քո աչքը պարզ է, քո ամբողջ մարմինը լուսավոր կլինի» (Մատթ. Զ  22): Ինչպես որ մարմնի ճրագը աչքն է, այնպես և հոգու ճրագը միտքն է, եթե աչքը վատ է տեսնում, մարմինն ընկնում է: Նույնպես եթե հոգու աչքն ու միտքը սրատես չլինեն, մարդը չի կարող ուղղել հոգու ճանապարհը:
 

Արդ, առաքինությունը նման է ճանապարհորդի, իսկ ճանապարհորդելը հեշտ չէ, քանի որ ճանապարհին լինում են և´ դժվարություններ, և´ դյուրություններ, հանդիպում է տոթ և ցուրտ, գետ և ծով, գազաններ և ավազակներ, բայց մարդը ճանապարհ է դուրս եկել և գնում է իր ճանապարհով: Այսպես և առաքինությունն է, որ ոչ միշտ է առկա, քանի որ ընկերդ երբեմն սիրում է քեզ, երբեմն տրտմեցնում, սակայն քեզ պետք է ճշմարիտ ընկեր ունենալ և այդ սերը հաստատուն պահել:
 

Դարձյալ` միտքը երբեմն քաղցր է լինում և ուրախ, երբեմն զայրանում է և ատում, սակայն պետք է զուսպ լինել և ցասումը զսպել: Երբեմն լինում է, որ միտքը ցանկանում է պահք և պարկեշտություն, լինում է, որ բնական հարկադրանքով ուտում է, սակայն պետք է քչասեր լինել և պահք պահել:
 

Պատահում է, որ զղջումն ինքնին գալիս է, և պատահում է, որ պետք է բռնի կերպով զղջման գնալ, երբեմն լինում է, որ պահք և տքնություն ես սիրում, և լինում է, որ մարմինդ հակվում է վայր, սակայն պետք է զսպել և աղոթել: Այսպիսով, լինում է, որ առաքինությունը ոչ թե դյուրությամբ, այլ բռնությամբ է գալիս: Այս մասին առաքյալն ասում է. «Հոգին հակառակ է մարմնին, իսկ մարմինը` հոգուն» (Գաղատ. Ե 17):
 

Դարձյալ նման է առաքինությունը թագավորների, որ հիշեցնող գրագիրներ ունեն և պատվերներ են տալիս, թե այսինչն այսինչ ժամին հիշեցնեն, և նրանք կատարում են հրամանները: Այսպես և դու, երբ մտքումդ որոշես, թե այսինչ տեսակ առաքինությունն այս ժամին պիտի անես, երբ այդ ժամը գա, քեզ կհիշեցնի, թե` խոստացար, ուրեմն կատարիր առաքինությունը: Եվ հիշողությունն այնպես է ստիպում, որ անել է տալիս:

Ինչպես օրինակ, խոստանում ես մի մարդու իրեր և ասում` արի, վաղը կտամ: Երբ նա գա, և դու տաս, նա կգոհանա և կօրհնի քեզ, իսկ եթե չտաս, ապա կտրտնջա և կգնա: Այդպես, երբ մտքումդ որոշում ես և խորհում, թե այս ժամին աղոթեմ կամ արտասվեմ, կամ ողորմություն անեմ, երբ այդ պահը գալիս է, ժամապահությունը, հիշողությունը և մտքիդ խիղճը ստիպում են և ասում, թե խոստացար, ուրեմն կատարիր: Եթե կատարում ես, միտքդ ուրախանում է և գոհանում, իսկ եթե չես կատարում, ապա խիղճդ տրտմում է և տրտնջում, ստիպում է որպես պարտապան և պարտադրում կատարել:

Արդ, երբ մարդն Աստծուն հաճելին է անում, Աստված նրան տալիս է իմաստություն և գիտություն: Ինչպես մարգարեն է ասում. «Տերը զորացուցիչն է իր երկյուղածների և իր ուխտը նրանց է սովորեցնում» (Սաղմ. ԻԴ 14), նաև առաքյալն է ասում. «Ով սիրում է Աստծուն, նա ճանաչված է նրանից» (Ա Կորնթ. Ը 3):
 

Եթե կամենում ես աշխարհայինն ատել, այսպես արա. երբ տեսնես մարդուն՝ փառավորված և պայծառ հանդերձներով, շրջապատված բազում ծառաներով, այդ ժամանակ նրան մտովի պատկերացրու մեռած, և ոսկորները՝ գերեզմանի մեջ կուտակված: Ուրեմն` այսօր փառավորված է, իսկ վաղը` ապականված: Երբ տեսնում ես գարունը՝ պայծառ և զարդարուն, այդժամ հիշի՛ր, թե անցնելու է, և գալու են աշունն ու ձմեռը, և քո աչքերը կարհամարհեն այն: Երբ երկրավոր ուրախություն տեսնես և ամենալի սեղան, դրա վերջը մտքումդ պատկերացրու. դա քեզ թույլ չի տա ցանկանալ, և չես կամենա փորձել:
 

Հիշի՛ր, երբ մարդիկ գովում են քեզ, միտքդ ժամանակավոր զվարճանում է, սակայն երեք կամ չորս օրից անցնում և մոռացվում է: Եվ եթե շատերը քեզ պարսավում են, կրկին ժամանակավոր տրտմում ես, սակայն կարճ օրեր անց անցնում և մոռացվում է: Այսպես և ամեն մարդկայինը, որ ոչ թե մահվանից հետո, այլ այստեղ իսկ մոռացվում է:
 

Եթե քեզ սիրում է ընկերդ, դու նրանից ատելություն սպասիր, քանի որ կա՛մ հեռանալու է, կա՛մ մեռնելու, կա՛մ ատելու, քանի որ ամեն երկրայինը ավազի վրա է: Երբ այս ամենն իմանաս, դու չես սիրի աշխարհայինը, այլ միայն կհոգաս Աստծու պատվիրանների մասին, այն ինչն անշարժ և անանց է: Սրա համար է Տերն ասում. «Ով որ լսում է իմ այս խոսքերը և կատարում, կնմանվի մի իմաստուն մարդու, ով իր տունը շինեց ժայռի վրա: Իսկ ով որ լսում է իմ այս խոսքերը և չի կատարում, կնմանվի մի հիմար մարդու, որ իր տունը շինեց ավազի վրա: Այդ տան կործանումը շատ մեծ եղավ, քանզի երկրավորների հիմքն ավազի վրա է» (հմմտ. Մատթ.  Է 24-27):
 

(շարունակելի)

(Բնագիրը` «Մատենագիրք Հայոց»)

Գրաբարից փոխադրեց  Լուսինե ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ

Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի գիտաշխատող, պատմ. գիտ. թեկնածու
Աղբյուր՝ «Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթ