(11945-1203)
 

Գրիգոր Զ Ապիրատի հայրապետական աթոռ բարձրանալը տեղի ունեցավ առանց դժվարությունների եւ կատարվեց Լեւոն Ռուբինյանի կամքով, որը հիասթափված նախորդից՝ գտավ, որ ծերունի կաթողիկոսն իրեն ավելի հնազանդ կլինի: Քարավեժի խնդրով հավաքված եպիսկոպոսները նրան օծեցին կաթողիկոս. դժգոհ մնաց հավանաբար Լամբրոնացին, որը նույնպես մասնակցեց Սսի ժողովին: Լեւոն Ռուբինյան իշխանը, շատ հնարավոր է, կուզենար հայրապետական աթոռին տեսնել Լամբրոնացուն, սակայն արեւելյան եպիսկոպոսներին գրգռելուց խուսափելով՝ չգնաց այդ քայլին: Չի բացառվում, որ, թերեւս, նրան ոչ պակաս վախեցնում էր Լամբրոնացու բուռն բնավորությունը, որը կարող էր նոր դժվարություններ առաջ բերել: 72 տարեկան Գրիգոր Զ Ապիրատը հազիվ թե կարողանար ինքնագլխություն հանդես բերել, առավել եւս, որ բնավորությամբ համեստ ու հեզ էր, չնայած երիտասարդ հասակում զինվորական էր եղել եւ Կոստանդնուպոլսում նույնիսկ 30 տարեկան հասակում ապրել զվարթ կենցաղով: Ապիրատ անունը նրա ավազանի անունն էր, որը զուգահեռ օգտագործվեց նրա ձեռնադրության՝ Գրիգոր անվան հետ:

Հարկ է խոստովանել, որ Քարավեժի հանելուկային մահը եւ Ապիրատի ընտրությունը մեծ ոգեւորությամբ չընդունվեցին բուն Հայաստանում: Հռոմկլայի ժողովի փոխադարձ զիջողության ծրագիրը, որ արեւելյան եպիսկոպոսներն ընդունել էին դժկամությամբ, տապալվել էր Մանվել կայսեր մեռնելով, եւ ինչպես պետք էր սպասել, նոր բանակցություններ չէին սկսվել: Սակայն Կիլիկիայի հայ հոգեւորականությունը փորձել էր միության խնդրով բանակցել լատինների կամ խաչակիրների հետ: Դրան արեւելյանները բացահայտ չէին ընդդիմացել Գրիգոր Տղա կաթողիկոսի օրոք՝ հավանաբար տուրք տալով նրա հեղինակությանը, սակայն դրան որպես պատասխան՝ պաշտպանել էին Քարավեժի ընտրությունը եւ աջակցել նրան մինչեւ նրա եղերական մահը: Կիլիկեցիները ոչ միայն նրան դավաճանաբար ձերբակալել ու սպանել էին, այլեւ հայրապետական աթոռ բարձրացրել մեկին, որին բուն Հայաստանի եպիսկոպոսները չէին վստահում: Բարսեղ Անեցին անցավ ընդդիմադիրների գլուխ, որովհետեւ նրա եւ նրա կողմնակիցների կարծիքով՝ Կիլիկիայի հայ կղերականները, առանց արեւելյանների մասնակցության բանակցություններ սկսելով լատինների հետ, անցել էին այն բնագիծը, որի հետ նրանք համակերպվել էին մի կերպ: Նրանք, ցույց տալով, որ վստահում են Լեւոն Բ Ռուբինյանին, վճռականորեն բողոքեցին Գրիգոր Ապիրատի հայրապետ ձեռնադրվելու դեմ, որը կատարվել էր առանց իրենց մասնակցության, առանց անգամ արեւելյան չորս աթոռների համաձայնության: Առաջարկվում էր Ապիրատի ընտրությունը բեկանել եւ հայրապետական աթոռ բարձրացնել Բարսեղ Պահլավունի Անեցուն: Ընդդիմադիրները պահանջում էին նաեւ Տարսոնի երիտասարդ եւ կորովի եպիսկոպոս Ներսես Լամբրոնացուն հեռացնել արքունիքից եւ հայրապետանոցից, որպեսզի նա չկարողանա անթույլատրելի նորություններ մուծել եկեղեցական կարգերի մեջ:

Ավելորդ է ասել, որ այդ նամակներն առաջ բերին Ներսես Լամբրոնացու բուռն զայրույթը, որն անգամ նամակների բերողի անունն իսկ չի կամեցել տալ: Ամեն համեստություն մի կողմ թողնելով՝ նա նախատական ձեւով գրում է, որ զրպարտել են հրեշտակաբարո մի մոնոզոնի: Լեւոն Ռուբինյանն արեւելյանների պատվիրակությանն ընդունեց նրբանկատ դիվանագիտությամբ՝ կամենալով ձեռք բերել երկուսի համակրանքն էլ: Ապիրատին կաթողիկոսությունից զրկելուց հրաժարվեց, քանի որ վստահ էր, որ նա իրեն հավատարմորեն կծառայի, սակայն արեւելյաններին իրենից չօտարացնելու համար՝ Լամբրոնացուն հեռացրեց իր պալատից եւ խոստացավ ոչ միայն հրաժարվել նրա խորհրդատվությունից, այլեւ ստիպել, որ նա ետ կանգնի իր նորամուծություններից: Այդ անելու համար նա անգամ Լամբրոնացու ավագ եղբայր Հեթումին իր մոտ կանչեց եւ պատվիրեց եղբորը հայտնել, որ նա իր չափի մեջ մնա: Սակայն նպատակը Լամբրոնացուն անարգելը չէր, այլ արեւելյաններին չխրտնեցնելը, որպեսզի ապագայում կարողանա օգտվել նրանց աջակցությունից: Ոչ պակաս դեր կատարեց նաեւ այն հանգամանքը, որ Լեւոն Ռուբինյանն էլ հոգնել էր, թերեւս, Լամբրոնացու բռնադատիչ թելադրություններից ու խորհուրդներից: Ապիրատն էլ, դուրս գալով Լամբրոնացու անմիջական ազդեցությունից, ավելի հնազանդ կլիներ հայոց իշխանին:

Ներսես Լամբրոնացին, թեկուզ առերեւույթ, կուլ տվեց իրեն հասցված ծանր հարվածը: Նա ահավոր զայրացավ, սակայն ստիպված եղավ քաշվել Տարսոն եւ գրել ոչ միայն իրեն նախանձած արեւելյանների, այլեւ նրանց հետ համաձայնած Լեւոն Ռուբինյանի դեմ՝ կապված այն հարցերի հետ, որ իրեն էին փոխանցվել իր եղբոր ձեռքով: Ներսես Լամբրոնացին իր գրությունը ոչ թե պատասխան, այլ թուղթ է կոչում: Իրողություն, որ ցույց է տալիս, թե նա Լեւոն իշխանից նամակ չէր ստացել, սակայն թղթի բովանդակությունից երեւում է, որ արեւելյանների գրությանը քաջ ծանոթ էր: Թղթում Ներսեսը թագավոր է կոչում Լեւոն իշխանին՝ դիմելով նրան հավանաբար 1195 թվին՝ թերեւս սկզբներին:

Անընդհատ դիմելով համբերության եւ սիրո պատվիրաններին՝ նա աջ ու ձախ լուտանքներ է թափում իր հակառակորդների վրա: Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն նշել է, որ Ներսեսի համար հիշյալ պատվիրաններն արդար են օտարազգիների՝ հույների եւ լատինների համար, սակայն չեն տարածվում համազգիների՝ հայերի վրա: Ձորոգետացիները Ներսես Լամբրոնացու համար տխմար են, անկարգ, շաղակրատներ, որոնք զրախոսում են չիմացած բաների շուրջ: Ըստ նրա՝ հաղբատացիները չեն կոխում Աստծու տաճարի շեմը, Տուտեորդին թանձրապորտի մեկն է, արեւելյանները պաշտպանում էին Քարավեժին, որ կարողանային անվրդով շարունակել իրենց գինեխմությունը, որովայնապարարությունը եւ այլն: Մինչ Ներսես Լամբրոնացին եւ ոչ մեկը չէր հանդգնել այդպիսի մեղադրանք ներկայացնել տարաբախտ Քարավեժ կաթողիկոսին, եւ անիմաստ է կարծել, որ ձորոգետացիները, եթե նման ախտերով զբաղվեին, պետք է շատ քաշվեին Հռոմկլայի հոգեւորականներից: Ներսես Լամբրոնացին իրեն թույլ է տալիս հայտարարել, թե իր հակառակորդների բերանները դառնությամբ լի են, շուրթերի տակ օձի թույն թաքցրած եւ պատրաստ են արյուն թափել, որ Տուտեորդին եւ Քոբայրեցին հաչում են լիրբ շների պես, թե Անեցին հարբեցողի մեկն է՝ տուրք տված գուսաններին, որովայնամոլությանը, թե Ձորոգետի զույգ վանքերի առաջնորդները երկու աղվեսներ են՝ պիղծ եւ տգետ: Սակայն իր մասին խոսելիս Ներսես Լամբրոնացին մի կողմ է դնում համեստությունը՝ իրեն որակելով լեցուն կատարյալ իմացությամբ եւ կուրացածներին լույս տվող:

Ներսես Լամբրոնացու թուղթը մեզ լիակատար իրավունք է տալիս եզրակացնելու, որ արեւելյանները բոլորովին մեղավոր չէին, երբ նրա հեռացումն էին պահանջում: Լամբրոնացու համար հատկապես ծանր էր Լեւոն իշխանի վերաբերմունքը: Մոռանալով, թե թղթում ինչ է գրել, նա նամակն ավարտում է այն խոսքերով, թե տանը լուռ նստած է եւ արքունական ապարանք ելումուտ չունի: Եթե սա նրա լռությունն է, ապա դժվար է պատկերացնել նրան չլռելու պարագայում:

Ավելորդ է ասել, թե թղթում Ներսես Լամբրոնացին ամեն կերպ աշխատում է իրեն արդարացնել եւ այդ կապակցությամբ հիշում է արեւելյանների՝ իրեն հասցեագրած մեղադրանքները, որոնցից առաջինը Լամբրոնացու հակառակությունն էր Քարավեժ կաթողիկոսին, որին Ներսեսը որակում է իբրեւ մանուկ եւ անհանճար կաթողիկոս, իսկ երկրորդը՝ նրա՝ բոլոր քրիստոնյաների հետ հաղորդվելը: Ներսես Լամբրոնացին խոստովանում է, որ իր համար հայը չի տարբերվում լատինացուց, հելլենից, եգիպտացուց եւ ասորուց, սակայն այդ բոլորովին չի նշանակում, թե նա հռոմեադավան է եղել: Պարզապես նա ոչ էական կետերի անհամաձայնության դեպքում թշնամանալու ցանկություն հանդես չի բերում այլ Եկեղեցիների հոգեւոր անձանց հետ, երբ տեսնում է, որ դիմացիններն էական հարցերում համամիտ են իրեն: Սակայն եթե սրանով ամեն ինչ վերջանար, ապա Ներսես Լամբրոնացուն մեղադրելու կարիք չէինք ունենա: Թուղթը ցույց է տալիս, որ նա տրամադիր է յուրացնել օտար Եկեղեցիների սովորությունները՝ առանց հաշվի առնելու այն իրողությունը, թե ազգային Եկեղեցին այն չի ընդունել: Հեռուն գնալով՝ նա անգամ հայտարարում է, որ Եկեղեցու օրենքների խնդիրը պետք էր իրեն թողնել: Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն գրում է, որ անկախ այն բանից, թե որքանով էին լավ կամ վատ Ներսես Լամբրոնացու նորամուծությունները, դրանք արված էին ինքնագլուխ ձեւով, որն արդարացնել չի կարելի:

Ներսես Լամբրոնացին ունեցել է ամենօրյա պատարագի սովորություն, պատարագել է քահանայական սուրբ զգեստներով եւ գլխաբաց՝ հակառակ արեւելյանների սովորության: Լամբրոնացու քահանայական զգեստները եղել են մետաքսյա, իսկ ինքն էլ եղել է քաթանազգեստ: Նա չի կամեցել արեւելյանների պես գշտով (գիշտ- բրդե գդակ) եւ կրոնավորության սքեմով խարազնազգեստ պատարագել: Լամբրոնացին իրեն իրավունք է վերապահում ծաղրել վեղարը՝ անվանելով վրացական սաքուլա՝ ակնարկելով Կովկասի լեռնականների գլխի կնգուղանման փաթթոցը: Լամբրոնացին պատարագի ժամանակ վերացրել է դուռը փակելն ու վարագույրն իջեցնելը, ինչպես բյուզանդական ծեսի ժամանակ, ուստի անհասկանալի է նրա զայրույթն արեւելյանների դեմ, քանի որ Կիլիկիայի վանքերում եւս պատարագը կատարվում էր արեւելյանների նման: Կրոնավորական օրհնությունը սովորաբար տալիս են քահանայանալուց հետո, իսկ Լամբրոնացին նախ կրոնավոր է օրհնել, ապա սարկավագ եւ այնուհետեւ քահանա: Հիշվում է նաեւ, որ Տարսոնի եկեղեցում չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերին 200-300 աղքատի հաց եւ բակլա է բաժանել, որը որեւէ ձեւով ծիսակատարության հետ չի կապվում եւ ընդամենը ողորմություն տալ է: Օտարների հետ համակերպվել է՝ Սբ Ծնունդը դեկտեմբերի 25-ին դնելով: Սկսել է երրորդ ամուսնության հրաման տալ՝ իբր հաշվի առնելով իր ժամանակներում ծնելիության ցածր լինելը: Անշուշտ, ուրիշ նորամուծություններ էլ է կատարել, սակայն նրանց մասին պատմությունը հիշատակներ չի պահպանել: Լամբրոնացին իրավունք չուներ ոտնակոխ անելու Հայոց Եկեղեցու հնավանդ կանոնները, եւ նրա հակառակորդները լիակատար իրավունք ունեին նրան մեղադրելու նորամուծություններ, ըստ որում՝ չարդարացված նորամուծություններ կատարելու մեջ:

Ինքն իրեն պաշտպանելու համար՝ Ներսես Լամբրոնացին մեջ է բերում իր հասցեին արված զանազան դրական վկայություններ՝ դրանցով փորձելով արդարացնել իր կատարած քայլերը: Նշված անունների մեջ են նրա ուսուցիչ՝ Տիրացու մականվանյալ Ստեփանոս վարդապետը, Վարագի միաբաններից Գեւորգը, Ստեփանոսը, Քրիստոսատուրը եւ Տիմոթեոսը, որոնցից վերջին չորսը ճգնավորներ էին: Սակայն անգամ սրանք, որ հավանել էին նրա ձեռնարկները, չեն հանդգնել դրանք կյանքի կոչել: Հիշվում են նաեւ Եսայի Տարոնեցի եպիսկոպոսը, Թեոդորոս վարժապետը, Երզնկայի վարդապետները եւ եպիսկոպոսները, Խաչենի իշխանները, իր աշակերտներից Հովսեփը, որը հետո Աղվանից կաթողիկոս ձեռնադրվեց: Ներսես Լամբրոնացին նշում է, որ իր գիտունությունը տեսել է Գերմանիայի կայսրը, ինչպես նաեւ այն, որ Անտիոքի Հույն եւ Լատին Եկեղեցիները նրան համարել են Պողոս առաքյալի արժանապատիվ հաջորդ: Այս ցանկը շարունակելն իմաստ չունի: Լոկ նշենք, որ Գրիգոր Տղան մահվան անկողնում, իբր, նրանից ներողություն է խնդրել՝ նրա ճշմարտասիրությունը հալածելու համար, իսկ Գրիգոր Ապիրատ կաթողիկոսը եղել է նրան ընթացակից: Այս ամենից հետո նա հարց է տալիս, թե արդյո՞ք այսքան դրական վկայություններից ու կարծիքներից հետո ինքը պետք է հաշվի նստի Տուտեորդու եւ Քոբայրեցու հետ: Դրական կարծիքների մի մասը տրվել է օտարների կողմից, որը լոկ շեշտում է նրա օտարասիրությունը, իսկ մյուսները պարզապես քաղաքավարի խոսքեր են, որոնք դավանական փաստ կամ հիմք չեն կարող համարվել: Ներսես Լամբրոնացին, որի ուշադրությունը մշտապես բեւեռված է կաթողիկոսությանը, Լեւոն Ռուբինյանին փորձում է համոզել, որ արեւելյանների միտքը Բարսեղ Անեցուն կաթողիկոս դարձնելն է եւ ոչ թե ճշմարտությունից իր շեղվելը:

Իր անձն արդարացնելու համար Ներսես Լամբրոնացին փորձում է հենվել կենցաղային եւ պետական փոփոխությունների վրա, թե ձորոգետացիները շարունակում են մնալ պարսկական շրջանակի մեջ եւ խորշում են նոր քաղաքակրթությունից, որի համար էլ իրեն լատիններին հետեւելու համար դատափետում են: Այդ առնչությամբ, անգամ որպես հնին հետեւելու վատ նշան, նա Լեւոն Ռուբինյանին առաջարկում է բաց գլխով չլինել, միշտ շարփուշ դնել, մազերը եւ մորուքը հների պես երկարացնել, զսպեալ զգեստների փոխարեն լայն ու թավ դուռայ հագնել, լեհլով ձի չհեծնել, այլ ճուշանով սախտեալ երիվարներ, չօգտագործել սիր, պրօքսիմոս, գունդստապլ եւ մարաջախտ պաշտոնների անվանումները, այլ ամիրայ, հէճուպ, սպասալար եւ մարզպան: Նա Լեւոն իշխանին ասում է, որ եթե նրանք այդ բաները փոխեն, իրենք էլ հավանություն կտան ձորոգետացիներին: Ավելորդ է ասել, որ այս փաստարկները ոչնչով չեն հավաստում նրա նորամուծությունների օրինականությունը: Բանն այնտեղ է հասնում, որ իր օտարասիրությունը պաշտպանելու նպատակով մեջտեղ է բերում Հունական Եկեղեցու կողմից օգտագործվող եւ Հայոց Եկեղեցու կողմից փոխառված Քրիստոս, եկեղեցի, կաթողիկոս, եպիսկոպոս եւ բազմաթիվ այլ տերմինների խնդիրը՝ մոռանալով, որ դրանք լոկ լեզվական փոխառություններ են եւ բնավ կապ չունեն օտար Եկեղեցիների սովորություններին հետեւելու հետ: Միայն զարմանքով պետք է մոտենալ այն խնդրին, թե ինչպես է հայոց նշանավոր եպիսկոպոսն իրեն թույլ տալիս հայտարարել. «զԼատին ազգին անօսր եւ բարակ սովորութիւնն թողուլ, եւ ի հնոց Հայաստանեայց թանձրութիւնն դառնալ»: Դա կծու երգիծանք է հայոց ազգային ավանդությունների եւ եկեղեցական ծիսակատարությունների դեմ:

Անտարակույս է, որ Ներսես Լամբրոնացին իր փայլուն գիտելիքների շնորհիվ ի վիճակի էր խեղճացնելու հույն գիտուններին, սակայն նրա զիջողական եւ հարմարվողական կերպը հազիվ թե կարող էր կանգ առնել կես ճանապարհին: Կյանքը ցույց տվեց, որ Լամբրոնացու սկզբունքը շատ վտանգավոր եղավ Անավարզեցու ձեռքում եւ տարիների ընթացքում հանգեցրեց հայ-հռոմեական անջատ խմբերի առաջացմանը: Ժամանակը ժխտական պատասխան տվեց Լամբրոնացու ուղղությանը եւ վերստին հավաստեց արեւելյանների զգուշավոր կեցվածքը:

Լեւոնի դիվանագիտական կեցվածքն արդյունքներ չտվեց, քանի որ արեւելյանները հրաժարվեցին ընդունել Ապիրատի կաթողիկոսությունը եւ 1195 թվին կաթողիկոս հռչակեցին Բարսեղ Անեցուն, որն սկսեց տնօրինել բուն Հայաստանի եկեղեցական գործերը: Այս են հավաստում հիշատակությունները, սակայն այդ մասին լռում են ժամանակի պատմիչները: Այդ բացարձակ խզումը, որ ի հայտ եկավ Բարսեղ Անեցու կաթողիկոսանալով, իրականում արդեն տեղ էր գտել արեւելյանների եւ կիլիկյան եպիսկոպոսների միջեւ: Անիի եպիսկոպոսները, որ իրականացնում էին բուն Հայաստանում փաստական եկեղեցական իշխանությունը, ստացել էին հյուսիսարեւելյան կողմերի եպիսկոպոս անունը եւ միայն շատ կարեւոր հարցերում էին հարաբերվում Հռոմկլայի կաթողիկոսների հետ: Ըստ էության՝ Բարսեղ Անեցու կաթողիկոսանալը վավերացնում էր իրական խզումը: Ապիրատի ընտրությունը, որ կատարվել էր առանց արեւելյանների մասնակցության եւ հյուսիսի չորս աթոռների համաձայնության, ստիպված էր ընդունել անգամ Ներսես Լամբրոնացին, եւ բնավ պատահական չէր, որ ո՛չ Լեւոն Ռուբինյանը, որի կամքով Ապիրատը դարձել էր կաթողիկոս, եւ ո՛չ էլ կաթողիկոսն ու եպիսկոպոսական դասը չհանդգնեցին Բարսեղ Անեցու դեմ վճիռ կայացնել՝ ձեւ անելով, թե չեն տեսնում բուն Հայաստանում կատարվածը: Երկու կողմերն էլ ամեն կերպ փորձեցին ծածկել իրենց հակառակությունները եւ շարունակեցին իրենց խաղաղ գործունեությունը: Ապիրատը, անշուշտ, օրինական կաթողիկոս էր, իսկ Բարսեղ Անեցին պետք է դիտվի ոչ թե հակաթոռ, այլ աթոռակից կաթողիկոս: Այս վիճակը շարունակվեց մինչեւ Բարսեղ Անեցու մահը:

Լեւոն Ռուբինյանն ստիպված եղավ հաշտվել եղածի հետ, հրաժարվեց արեւելյանների դեմ ինչ-ինչ ցույցեր անելուց եւ իր ողջ ուշադրությունը դարձրեց իր իշխանությունը թագավորություն հռչակելուն: Նա իր ժամանակակիցներից թագավոր էր ճանաչվում ո՛չ միայն երկրի ներսում, այլեւ դրսում, սակայն նա կամենում էր դրան պաշտոնական ճանաչման տեսք տալ, չնայած իշխանապետության թագավորության վերածելն իր եւ հայ ժողովրդի գերագույն իրավունքն էր: Օտար պատմիչներից Հենրիկոս Կամպանիացին հավաստում է, թե Լեւոնը 1195-ից թագավոր էր ճանաչվում: Լեւոնը, այնուամենայնիվ, որոշեց թագավոր ճանաչվել Հռոմի Եկեղեցու եւ գերմանական կայսեր կողմից: Այդ նպատակով հայկական պատվիրակությունը մեկնեց Եվրոպա՝ ներկայանալու Ֆրիդրիխի որդի Հայնրիխ Զ կայսրին եւ հիշեցնելու նրան հոր խոստումը՝ Լեւոնին թագավոր ճանաչելու խնդրում: Պատվիրակությունը, որի կազմը հայտնի չէ, մեկնեց Գերմանիա՝ Իտալիայի Պուլիա գավառի Բարի նավահանգիստ՝ Մեդիոլան (Միլան) երթուղով, որտեղ հանդիպեց կայսերը 1196 թ. Պենտեկոստեին (հունիսի 9-ին) եւ խոստում ստացավ կայսրից, թե խնդիրը կլուծվի, երբ ինքն անձամբ գա Արեւելք:

Հայ-գերմանական մերձեցումը խիստ անհանգստացրեց բյուզանդացիներին, որոնք, ի դեմս Ալեքսիս Գ Անգեղոս կայսեր, փորձեցին վերանորոգել երկու Եկեղեցիների միության խնդիրը՝ նպատակ ունենալով հայերին կտրել խաչակիրներից եւ քաշել իրենց կողմը: Լավ հասկանալով, որ հայ-խաչակրաց մերձեցման առանցքը թագավորական թագն է, կայսրը 1196 թվին Լեւոնին թագ ուղարկեց՝ ոսկով եւ թանկարժեք քարերով զարդարված: Միաժամանակ ուղարկված նամակում ասվում էր, որ նա չթագադրվի հռոմեական թագով, այլ վերցնի իրենցը, քանի որ իրենք ավելի մոտ են նրանց, քան Հռոմը: Լեւոնը, ըստ երեւույթին, թագադրվեց՝ այդ թագն ստանալով, չնայած չի բացառվում, որ նա, շնորհակալությամբ ստանալով թագը, շարունակեց հետապնդել իր հիմնական նպատակը՝ թագ ստանալ գերմանական կայսրից: Հարկ է նշել, որ երկու կողմերն էլ թագ էին առաջարկում Լեւոն Ռուբինյանին՝ պայմանավորելով դա դավանական եւ ծիսական զիջումներով: Սակայն այդ զիջումներին դեմ էին ոչ միայն արեւելյանները, այլեւ Կիլիկիայի հոգեւորականության մեծ մասը: Լեւոնը հանուն թագի պատրաստ էր թեկուզեւ ժամանակավոր ընդունելու ամեն մի պայման, սակայն թագն ստանալուց հետո մտադիր չէր պահել իր խոստումները: Այդ էր պատճառը, որ նա թագ ընդունեց երկու կայսրերից էլ: 1197-ին անգամ պատվիրակություն ուղարկեց Սսից Կոստանդնուպոլիս՝ Ներսես Լամբրոնացու գլխավորությամբ, որը կրկին դարձել էր Լեւոնի գործակիցը եւ խորհրդատուն՝ Բարսեղ Անեցու կաթողիկոսանալով: Պատվիրակության մեջ էին Հալկամ Պապեռոնցին, Լեւոնի քեռին, Ռիթայի եւ Բակուրանի եղբայրը եւ Պողոս անունով մի պարոն, որը պալատական դպիրներից էր: Լամբրոնացին գնում էր Կոստանդնուպոլիս մեծ իղձերով, թե կկարողանա միությունը գլուխ բերել: Եվ թվում էր, թե գործը հաջողելու է:

Ներսես Լամբրոնացին մեկնել էր Կոստանդնուպոլիս բազմաթիվ վավերաթղթերով, դրանց թվում՝ Ներսես Շնորհալու, Տղայի եւ Հռոմկլայի թղթերը՝ որպես հիմնագիր հաստատվելիք միաբանության: Եթե հավատանք մեր պատմիչներին, հույն իմաստունները սքանչացան նրա իմաստնությամբ, սակայն գործն ավարտվեց անհաջողությամբ: Համաձայնություն ձեռք բերել չհաջողվեց: Բյուզանդական կողմն անգամ ծանոթ չէր տարված փաստաթղթերին եւ շարունակում էր կառչել իր հին մոտեցումներին: Լամբրոնացին խիստ հուսախաբված ետ վերադարձավ:

1197 թվականը նաեւ Ծռազատիկի տարի էր, ինչպես այդ եղել էր 95 տարի առաջ՝ 1102 թվին, Վկայասեր կաթողիկոսի օրոք: Ծռազատիկը մեծ շփոթ առաջ բերեց վրացիների եւ հայերի միջեւ: Որոշ հայ իշխաններ ընդունել էին քաղկեդոնականությունը: Քաղկեդոնիկ էր դարձել Իվանե Զաքարյանը, իսկ Զաքարե Զաքարյանը, մնալով հայադավան, փորձում էր համակերպվել քաղկեդոնականությանը: Մոլեռանդ վրացիներն անգամ կրակի տվեցին մի հայկական եկեղեցի, որին զոհ գնաց 40 մարդ: Վրացիներն ստիպված եղան 100000 դահեկան վճարել եկեղեցու եւ 40000 դահեկան՝ հրկիզվածների համար: Կիլիկիայում Լեւոնը կարողացավ պաշտպանել Հայոց Եկեղեցին: Հարկ է խոստովանել, որ զիջողության կողմնակից չէր ոչ միայն Ապիրատ կաթողիկոսը, այլեւ անգամ Ներսես Լամբրոնացին: Ցույց տալու համար, որ Ծռազատիկի հարցում հայերը ճիշտ են, Սամվել Անեցին գրում է, որ սուրբ գերեզմանի լույսը վառվեց հայոց Զատկի ժամանակ, եւ հակառակորդներն ամոթահար եղան:

Կեղեստինոս Գ պապը Երուսաղեմն ազատագրելու համար նոր խաչակրություն կազմակերպեց, որի գործադրումը հանձնարարվեց Հայնրիխ Զ կայսերը: 1197 թվին նա մի բանակ դուրս բերեց, որին ընկերակցում էր Կոնրադ եպիսկոպոսը, որը կայսերական քարտուղար էր եւ պապական նվիրակ, որին պապը եւ կայսրը հանձնարարել էին թագադրել Կիպրոսի Ամորի եւ Լեւոն Ռուբինյան իշխաններին, որոնք կրկին դիմել էին թագադրության խնդրանքով: Ամորին թագադրվեց 1197 թ. սեպտեմբերին Նիկոսիայում: Կայսեր քարտուղարը դրանից հետո մեկնեց Անտիոք՝ պատերազմական գործերը կազմակերպելու, սակայն սեպտեմբերի 28-ին Հայնրիխ Զ կայսեր մահը խանգարեց գործերի շարունակությանը:

Լեւոնը թագադրության գործը կազմակերպելու համար Սսի արքեպիսկոպոս Հովհաննեսին ուղարկեց Աքիա, սակայն թագադրությունը չիրականացավ, քանի որ Կոնրադը վերադարձավ Եվրոպա, իսկ կայսեր բանակը ցրվեց: Նվիրակության ու թագադրության պաշտոնը հանձնվեց Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոնրադին: Լեւոնը կրկին հուսախաբություն ապրեց, սակայն կնճիռը շուտով վերացավ: Լեւոնը, որ 1190-ից արդեն թագավոր էր ընկալվում, ի վերջո 1198 թվի հունվարի 6-ին Տարսոն քաղաքում թագադրվեց՝ Մայնցի Կոնրադ արքեպիսկոպոսի կողմից: Լեւոն Ռուբինյանն անպայման կամենում էր թագադրվել գերմանական կայսեր կողմից, քանի որ գտնում էր, որ արեւմտյան այդ տերությունն ուժեղ է, քան արեւելյան պետությունները, ուստի կամենում էր ձեռք բերել նրա հովանավորությունը:

Պարզվեց, որ Կոնրադ արքեպիսկոպոսը մինչեւ թագադրելը կամենում էր եկեղեցական խնդիրներ բարձրացնել: Ըստ նրա՝ տերունի եւ սրբոց տոները պետք է կատարել հաստատուն թվերով, որը հարվածում էր հայոց յոթնեկական դրությանը: Ժամերգությունները պետք է կատարվեին եկեղեցում, այն դեպքում, երբ հայերը ժամերգությունը կատարում էին գավթում: Ծննդյան եւ Հարության ճրագալույցներում գործածել միայն ձուկ ու ձեթ եւ ոչ թե կթեղեն եւ կաթնեղեն: Ներսես Պալիենցին հիշում է նաեւ այլ պայմաններ, բայց դրանք բոլորն էլ, ըստ էության, արտաքին պայմաններ էին: Կար նաեւ դրամական պայման, որը, ըստ երեւույթին, ընդունվեց:

Պայմանների առիթով Լեւոնը կանչեց կաթողիկոսին եւ եպիսկոպոսներին եւ հարցրեց, թե ինչ պատասխանեն: Ըստ երեւույթին, այդ առթիվ Տարսոնում հրավիրվում է եկեղեցական ժողով Ապիրատ կաթողիկոսի կողմից, որը Լեւոնի պահանջով միությանը պետք է հավանություն տար: Ժողովը, որ հրավիրվեց 1197-ին, հարթ չընթացավ: Կաթողիկոսն ու եպիսկոպոսները սկզբում հրաժարվեցին դրանից, քանի որ, բացի նշված կետերից, որոնք առանձին կարեւորություն չունեին, եղել են, թերեւս, նաեւ այլ չընդունելի պայմաններ: Տեսնելով այդ՝ թագավոր դառնալ պատրաստվող Լեւոնը, որին պետք է օծեր եւ թագադրեր Կոնրադը եւ ոչ թե Հայոց կաթողիկոսը, որոշեց ընդունել պապի նվիրակի պայմանները եւ անգամ հավանել տվեց դրանք եպիսկոպոսներին, որոնք երդում տվեցին: Պետք է ենթադրել, որ պապի նվիրակը հավանաբար պայմանների մի մասից հրաժարվեց, եւ այդ ժամանակ եպիսկոպոսները տվեցին իրենց համաձայնությունը, որն ստորագրեց ընդամենը 12 եպիսկոպոս: Դրանց մեջ էին Տարսոնի Ներսես Լամբրոնացի, Անտիոքի, Սսի Հովհաննես եւ Անանիա Սեբաստացի եպիսկոպոսները: Այս ամենից հետո Լեւոն Ռուբինյանը Տարսոնում մեծ հանդիսավորությամբ օծվեց ամենայն հայոց թագավոր: Թագադրության հանդեսներին մասնակցում էր երկրի շուրջ 5 տասնյակ ավատատեր՝ աշխարհիկ եւ հոգեւոր: Լեւոն Ա Ռուբինյան թագավորին ուղեկցում էին հայ եւ գերմանացի խիզախ ասպետները: Հայոց թագավորը բարձր էր գնահատում գերմանացի ասպետների մարտական խիզախությունը, եւ վերջին ուսումնասիրությունների համաձայն՝ ինքն էլ դարձել էր Տեւտոնական միաբանության անդամ:

1198 թ. մայիս-հունիս ամիսների միջոցին մահացավ Ներսես Լամբրոնացին: Նա մահացավ ընդամենը 45 տարեկանում՝ ծնված լինելով 1153-ին: Սակայն տարբեր «Յայսմաւուրք»-ներ նրան տալիս են 32 կամ 38 տարվա կյանք: Ապրելով ընդամենը 45 տարի՝ նա իրենից հետո թողեց հսկայական գրական ժառանգություն: Նա Տարսոնի եկեղեցում անակնկալ ձեւով մահացավ քարոզի ժամանակ՝ թոքերի կամ սրտի հիվանդությունից: Թերեւս այդ հիվանդությամբ էր պայմանավորված նրա սրտնեղ, զայրացկոտ եւ հուզախառն բնավորությունը: Կարելի է նրա հետ համաձայն չլինել շատ հարցերում, սակայն չի կարելի չհիանալ նրա հզոր մտքով եւ զարմանահրաշ գիտելիքներով ու հունական բարձր կրթությամբ: Սակայն ընդունելով այս ամենը՝ չի կարելի ոչ մի կերպ արդարացնել նրա օտարասիրությունը, որը նպաստում էր Կիլիկիայի եւ բուն Հայաստանի հայության երկփեղկմանը: Նա եկեղեցիների միության ջերմ ջատագով էր եւ պատրաստ էր հանուն դրա մինչեւ վերջ գնալ: Սակայն նա ո՛չ հունադավան էր եւ ո՛չ էլ հռոմեադավան եւ մինչեւ կյանքի վերջը մնաց իսկապես հայադավան: Նա քննադատեց մեր ազգի թերություններն ու անկարգությունները, սակայն ուղղափառության հարցում աներկբայորեն նրա պաշտպանն էր: Հարկ եղած դեպքերում Հայոց Եկեղեցու անկարգությունները քննադատող Լամբրոնացին օտարների դեմ հանդես էր գալիս հայոց միաբնակ դավանանքի պաշտպանությամբ՝ պնդելով, թե մի բնություն ասելը սխալ չէ, քաղկեդոնականությունը չընդունելը մոլորություն չէ, թե հույներից ձեռնադրություն ստանալու հարկ չկա, իսկ հայոց քահանայապետությունն անխախտ է: Դժվար չէ այս ամենից հետո համոզվել, որ օտարասիրության ախտով վարակված Ներսես Լամբրոնացին ո՛չ հունադավան է եւ ո՛չ էլ հռոմեադավան, եւ իզուր են փորձում նրանով պարծենալ հռոմեադավանները:

Լամբրոնացին սրբերի կարգը դասվեց միայն XX դարում: Այդ շարժումն սկսվեց Կոստանդնուպոլսում՝ կապված միություն ստեղծելու նոր ճիգերի հետ, սակայն Մայր Աթոռում չընդունվեց, Կոստանդնուպոլսում դրանից ետ կանգնեցին, եւ միայն Երուսաղեմի տոնացույցում է նրա անունը պահպանվում սրբերի շարքում: Գրիգոր Սկեւռացին եւ Խաչատուր Լամբրոնացին, որ եղել են նրա աշակերտները, նրան գեղեցիկ ներբողյան եւ ոտանավոր են նվիրել: Բայց դրանք չեն վկայում, թե նա հնուց դասվել է Եկեղեցու սրբերի շարքը: Ներսես Լամբրոնացին մահացավ մինչեւ Լեւոն Ռուբինյանի թագադրությունը, որը Չամչյանը դնում է 1198 թ. հունվարի 6-ին, սակայն ըստ Մ. Օրմանյանի՝ եղել է 1199 թվի հունվարի 6-ին: Թվականի ճշտումը թողնելով տոմարագետներին՝ մենք առայժմ պահպանում ենք պատմագիտության մեջ ընդունված թվականը՝ 1198 թվի հունվարի 6:

Համաձայն որոշ աղբյուրների՝ Լեւոն արքային թագ ուղարկեց անգամ Բաղդադի ամիարպետ Նասեր Լետինալլահը, սակայն այդ մասին հայկական աղբյուրները լռում են:
Կոնրադ արքեպիսկոպոսը թագադրեց Լեւոն Ռուբինյանին, որով արտաքնապես հայոց արքան ընդունում էր Հռոմի պապի եւ գերմանական կայսեր գերագահությունը: Արարողությունը կատարվեց Կաթոլիկ Եկեղեցու կանոններով, սակայն թագավորի օծումը կատարվեց հայկական ծեսով՝ Գրիգոր Ապիրատ կաթողիկոսի ձեռքով: Ըստ երեւույթին, կաթոլիկ ծեսով թագադրությունը կատարվել էր Կոնրադի պահանջով: Ինչպես արդեն նշել ենք, թագադրությանը մասնակցեց մի քանի տասնյակ աշխարհիկ եւ հոգեւոր ավատատեր: Մասնակիցների մեջ եղել է 14 եպիսկոպոս, ըստ այլ տվյալների՝ 16: Օտարազգի եպիսկոպոսներից հիշվում են Տարսոնի հունաց պատրիարքը եւ Մելիտենեի ասորվոց կաթողիկոսը: Աշխարհականների թիվը 44 է, որոնց մի ոչ մեծ մասն օտարազգիներ են: Թագադրության մասնակիցները նորընծա թագավորին ճոխ նվերներ տվեցին: Թագավորը նվերներ ստացավ նաեւ հարեւան ազգերից:

Թագադրության հանդեսից հետո թագավորը եւ Հայոց կաթողիկոսը շնորհավորական նամակներ ուղարկեցին Ինովկենտիոս պապին, որոնցում հայոց թագավորն իրեն համարում էր կայսեր ճորտ (հավատարիմ, վասալ), իսկ կաթողիկոսը նշում էր իրենց ծանր կացությունը մահմեդական շրջապատում եւ ակնկալում էր պապի օգնությունը: Այդ նամակներից պարզվում է, որ Լեւոնն իր թագադրությունը համարում էր Հայոց թագավորության վերականգնում: Իսկ այն հանգամանքը, որ Լեւոն Ռուբինյանն իրեն հռչակում էր ամենայն հայոց թագավոր, ցույց է տալիս, որ նա սեփական ուժերով կամ եղբայրական օժանդակությամբ ծրագրում էր իր թագավորությանը միացնել նաեւ բուն Հայաստանը:

Պայքարը, որ XII դարի 90-ական թվականներին Անտիոքի դքսությունը դարձրել էր Լեւոն Ռուբինյանի ստորակա, նոր թափով բորբոքվեց XIII դարի սկզբներին: Լեւոնի փեսա Ռայմոնդի մեռնելուց հետո Լեւոնը նրա նորածին որդուն՝ Ռուբեն-Ռայմոնդին, համաձայն պայմանագրի, ճանաչեց Անտիոքի դուքս, որի դեմ դուրս եկավ Անտիոքի դքսի մյուս որդին՝ Բոհեմունդը, որը տիրացավ իշխանությանը: Լեւոնին ընդդիմանալու համար նա դիմեց Հալեպի եւ Իկոնիայի սուլթանների օգնությանը եւ տաճարական ու հյուրընկալ ասպետների աջակցությանը: Սակայն Լեւոնը կարողացավ ծերունի Բոհեմունդին վերադարձնել իշխանությունը: Լեւոնն այդ ընթացքում գերությունից ազատեց Կիպրոսի Ամորի թագավորի ընտանիքը՝ դարձնելով նրան իր ստորակա: Լեւոնի հզորացման պատճառով անգամ շատ խաչակիր իշխաններ ընդունեցին նրա գերագահությունը: Հռոմի պապը նոր խաչակրություն կազմակերպելիս առաջին հերթին հույսը դնում էր Լեւոնի վրա: Հայոց մեծ իշխանին կամ ապագա թագավորին Հռոմի պապն ուղարկեց սուրբ Պետրոսի մեծ դրոշը: Սակայն չորրորդ խաչակրությունը վարկաբեկեց թե՛ Հռոմի պապին եւ թե՛ եվրոպական պետություններին: Իբր թե գալով օգնության Իսահակ Անգեղոս կայսերը, որին գահընկեց էր արել եղբայրը՝ Ալեքսիս Գ Անգեղոսը, խաչակիրները գրավեցին Բյուզանդական կայսրությունը եւ Բոլդվին Փլանդրացուն 1204-ին հռչակեցին կայսր՝ փաստորեն հիմք դնելով Լատինական կայսրությանը: Հիմնվեցին մի քանի լատին իշխանություններ Թեսաղիայում, Թեբեում, Կորնթոսում եւ այլուր: Վենետիկցիներին անցան բոլոր նավահանգիստները, որոնք վերածվեցին վաճառականական կենտրոնների: Խաչակիրները ո՛չ Բոսֆորը եւ ո՛չ էլ Դարդանելը չանցան, ուստի Լեւոնի օգնության կարիքը չզգացվեց: Երուսաղեմի ազատագրության խնդիրը թաղվեց Կոստանդնուպոլսի պարիսպների տակ:

Լեւոն արքան մի քանի անգամ գրավեց Անտիոքը՝ հանձնելով Ռուբեն-Ռայմոնդի իշխանությանը՝ առաջ բերելով լատինների դժգոհությունը: Նրա իշխանությունը ճանաչեց Բակուրան Պապեռոնցի իշխանը, որ թագավորի քեռին էր, սակայն Լամբրոնի իշխանությունը, լինելով բյուզանդամետ, հրաժարվեց նրա իշխանությունը ճանաչել: Հեթումը մասնակցեց Լեւոնի թագադրությանը՝ փաստորեն ճանաչելով նրա գերագահությունը: Սակայն Ներսես Լամբրոնացու մահից հետո Հեթումը թշնամական դիրք որդեգրեց հայոց թագավորի դեմ: Լեւոնը ոչ մի կերպ չկարողացավ նրան հնազանդության բերել, ուստի դիմեց նենգության: Լեւոնը ձեւ արեց, թե իր Ռուբեն եղբոր դուստր Փիլիպեին կամենում է կնության տալ Հեթումի Օշին որդուն եւ Լամբրոնի ողջ ընտանիքը հրավիրեց Տարսոն, սակայն այնտեղ նրանք ձերբակալվեցին եւ ստիպված եղան իրենց ամրոցն առանց կռվի զիջել հայոց թագավորին: Լամբրոնը տրվեց տիկնանց տիկին Ռիթային: Ապիրատ կաթողիկոսի միջնորդությամբ Հեթումը կամովին հրաժարվեց Լամբրոնից՝ ստանալով այլ տիրույթներ եւ բազմաթիվ գյուղեր: Հեթումի ձերբակալությունը տեղի ունեցավ հավանաբար 1201 կամ 1202 թվերին:

Իր ազգական Հեթումի ազատության համար Սիս եկած Ապիրատն առողջական պատճառով երկար մնաց Սսում: 1203 թվին նա կնքեց իր մահկանացուն՝ պաշտոնավարելով 9 տարի, չնայած որոշ հեղինակներ նրան տալիս են 7 կամ 8 տարվա հայրապետական շրջան: Նա կաթողիկոս դարձավ 72 տարեկանում եւ մահացավ կյանքի 81-րդ տարում: Մահը դնում են մարտի 4-ին: Նա հողին հանձնվեց Արքակաղնի վանքում: Նա երջանիկ կաթողիկոս եղավ եւ տեսավ Հայոց թագավորության վերականգնումը: Նա մեղմ բնավորություն ուներ եւ վարանոտ էր շատ դեպքերում՝ դառնալով գործիք Լեւոն թագավորի կամ Ներսես Լամբրոնացու ձեռքին: Տուրք տալով Եկեղեցիների միության խնդրին՝ Գրիգոր Զ Ապիրատը երբեք չի եղել ո՛չ հունադավան եւ ո՛չ էլ հռոմեադավան: Հռոմի պապին գրած նամակներն ավելի շատ քաղաքավարի եւ շողոքորթ գրություններ էին, քան դավանական զիջումներ կատարելու պատրաստակամություն: Նա մշտապես հետեւում էր Լեւոն թագավորի հրահանգներին՝ բանի տեղ չդնելով Հռոմի պապի դիտողություններին: