(1173-1193)
 

Հայտնի է, որ մահանալիս Ներսես Դ Շնորհալի կաթողիկոսը կարգադրել է կաթողիկոսական աթոռ բարձրացնել Տղա մականունը կրող Գրիգորիսին, որը նրա ավագ եղբորորդին էր եւ այդ ժամանակ Հռոմկլայից հեռու էր, քանի որ հայրապետական առաջադրանքները կատարելու նպատակով գտնվում էր Կիլիկիայում եւ, թերեւս, աշխատում էր հաշտեցնել Մլեհ Ռուբինյանին ու Հեթումին՝ փորձելով վերջ տալ միջավատատիրական պայքարին եւ պատերազմին: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ այդ ժամանակ էլ եղել է Լամբրոնի պաշարումը: Միխայել Ասորին անգամ կարծում է, որ Գրիգորիս Տղայի բացակայությունից օգտվելով՝ Գրիգոր Ապիրատը տիրում է կաթողիկոսական մատանուն եւ իրեն հռչակում հայրապետ: Նա արգելում է Գրիգորիսի կամ Գրիգոր Տղայի մուտքը Հռոմկլա, սակայն վերջինս դիմում է իր փեսային՝ Մլեհ իշխանին, որն իր բարեկամ սուլթան Նուրեդդինի օգնությամբ գահընկեց է անում Ապիրատին եւ Գրիգոր Տղային հաստատում կաթողիկոսական աթոռին: Ասորի պատմիչը, որ ուրախ էր Գրիգոր Տղայի հայրապետանալու համար, նրան համարում է «այր գովելի եւ գիտնական», որը փոխվել էր կաթողիկոս դառնալուց հետո: Նա խորհուրդ էր տալիս Հայոց կաթողիկոսին, որ երեւելի ու հռչակավոր եւ պարկեշտ հայ ազգի վրայից վերցնի արծաթասերի կեղտը: Այս հարցում, իհարկե, կաթողիկոսի մեղքը փոքր էր, եւ եթե ուզենար էլ, չէր կարողանա արծաթասիրության առաջն առնել: Միխայել Ասորին միջնորդում է Հայոց կաթողիկոսին, որ Գրիգոր Տղան Ապիրատին պատվով պահի ու նրան արժանի պաշտոն տա: Այդ ձեւով Գրիգոր Ապիրատը նշանակվում է Լամբրոնի արքեպիսկոպոս:

Ցավոք, հայ պատմագիրներից ոչ մեկը չի հաստատում Միխայել Ասորու տեղեկությունները՝ դրանով իսկ կասկածի տակ առնելով դրանց վավերականությունը: Նրանց հաղորդումների համաձայն՝ Գրիգոր Տղան դիմադրության չի հանդիպել եւ հաջորդել է կաթողիկոսական աթոռին խաղաղությամբ: Հայ պատմիչները հավաստում են նաեւ, որ Գրիգոր Ապիրատը մշտապես գործեց Գրիգոր Տղայի օրոք, եւ երբեք խնդիրներ չծագեցին: Ասվածը, կամա թե ակամա, կասկածի տակ է առնում Միխայել Ասորու վկայությունը: Անգամ այն իրողությունը, որ, համաձայն Վարդանի, Գրիգոր Տղան հայրապետացել է սուլթան Նուրեդդինի օգնությամբ, իսկ Ապիրատը մեկնել է Լամբրոն՝ հովվապետելու, ոչինչ չի ապացուցում, որովհետեւ նա ոչ մի ակնարկ չունի նրա մերժված լինելու մասին: Հռոմկլայի կաթողիկոսարանը գտնվում էր Հալեպի սուլթանների հովանավորության ներքո, հետեւաբար կաթողիկոսի ընտրությունը չէր կարող կատարվել առանց Նուրեդդինի ձեռնտվության: Ուստի, ի մի բերելով վերն ասվածը, պետք է համաձայնել Մ. Օրմանյանի հետ, որ, թերեւս, օգտվելով Գրիգոր Տղայի բացակայությունից՝ Գրիգոր Ապիրատը տեր է դարձել կաթողիկոսական կնիքին եւ հայրապետանոցին՝ առանց կաթողիկոս հռչակվելու կամ օծվելու: Գուցե եւ Ապիրատը հասներ իր նպատակին, սակայն Մլեհի միջամտությունը կաթողիկոսական աթոռի համար մրցավեճին՝ երկու հորեղբորորդիներ Գրիգորների միջեւ, կշեռքի նժարն իջեցրեց հօգուտ Գրիգոր Տղայի:
Գրիգոր Դ Տղան, հավանաբար, կաթողիկոսական աթոռ բարձրացավ 1173 թվականի վերջերին: Նրա ձեռնադրությանը մասնակցեցին Հռոմկլայի եպիսկոպոսները, որոնց մեջ էին ասորի եպիսկոպոսներ Գրիգորիոս Քեսունին եւ Վասիլիա Ռապանցին: Սրանց մասնակցությամբ թարմացվեց հին կարգը, որի համաձայն՝ կողմերը պատվիրակություններ էին ուղարկում երկու եպիսկոպոսից բաղկացած հայոց կամ ասորվոց կաթողիկոսների ընտրության ժամանակ:

Գրիգոր կաթողիկոսին տրված Տղա մականունը մտածել է տալիս, որ նա կաթողիկոսական աթոռ բարձրացավ շատ երիտասարդ տարիքում, սակայն այդ բացատրությունը քննություն չի բռնում, քանի որ նա 1138 թվին, երբ հայրը գերության մեջ էր, դեռահաս պատանի էր եւ հորեղբայրների հսկողությամբ տարվում է Հռոմկլա՝ այնտեղ մեծանալով որպես կաթողիկոսի տղա: Թերեւս այդ է պատճառ դարձել, որ նրան տրվի Տղա մականունը, քանի որ հայրապետ ձեռնադրվելիս նա առնվազն քառասուն տարեկան էր: Նա հաղթանդամ էր, բարձրահասակ եւ գեղեցկատես, ինչը հատուկ է եղել Պահլավունիներից սերած բոլոր կաթողիկոսներին:

Ներսես Շնորհալի կաթողիկոսի մահվան ժամանակ կրկին հրապարակ էր եկել երկու Եկեղեցիների միության խնդիրը: Բյուզանդական կայսր Մանվելը, հանդես գալով իր հռչակավոր ինն առաջարկություններով, հայերից վճռական պատասխան էր ակնկալում՝ միամտորեն կարծելով, որ հայերը չէին կամենա Եկեղեցիների միությունից սպասվելիք հույսերը խաթարել, չնայած առաջարկությունների ծանրությունից նրանք տատամսել էին: Կայսրը սպասում էր Արեւելյան Եկեղեցիներ ուղարկված իր Ստեփանոս եպիսկոպոսի վերադարձին, որպեսզի տեղեկանար նրանց տրամադրություններին: Ներսես Շնորհալու մահը ծանր հարված եղավ կայսեր համար, քանի որ նա պարզամտորեն կարծում էր, որ Հայոց կաթողիկոսն իրեն համակիր է: Եվ որպեսզի գործը դադար չունենա, նա անմիջապես Հռոմկլա ուղարկեց Թեորիանոս մագիստրոսին, որպեսզի նա Գրիգոր Տղային շնորհավորի հայրապետանալու առթիվ եւ միաժամանակ նոր կաթողիկոսին հորդորի ու քաջալերի միության գործն առաջ տանելու հարցում: Սակայն կայսեր պատվիրակը չկարողացավ հասնել իր նպատակակետին, քանի որ Բյուզանդական կայսրության եւ Ռումի սուլթանության միջեւ պատերազմ էր մղվում, եւ ցամաքային ճանապարհները դարձել էին խիստ վտանգավոր՝ կայսերական պաշտոնյաների համար: Չկարողանալով անձամբ գնալ Հռոմկլա՝ Թեորիանոսն իրեն հավատարիմ մի սուրհանդակի միջոցով կայսերական նամակն առաքեց Հայոց կաթողիկոսարան: Թեորիանոս մագիստրոսը վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս, որտեղ, սակայն, չկարողացավ հանդիպել կայսերը, որը գնացել էր այլազգիների դեմ պատերազմելու:

Եթե հավատանք սկզբնաղբյուրներին, Գրիգոր Տղան խիստ ուրախ եղավ կայսեր նամակի համար, քանի որ ինքն էլ իր նախորդի նման անկեղծ ձգտում էր միության եւ շոյված էր, որ կայսրն իրեն էլ վերաբերվում է հարգանքով եւ վստահությամբ: Այն միտքն է արտահայտվել, թե Գրիգորը կողմ է եղել Քրիստոսի երկու բնության եւ երկու Եկեղեցիների միության: Սակայն Մ. Օրմանյանը բոլորովին համոզված չէ դրանում եւ գտնում է, որ Գրիգոր Տղան հազիվ թե հենց սկզբից հարած լինի քաղկեդոնականության: Հարած լինելով Եկեղեցիների միության՝ նա, սակայն, կատարելապես դեմ էր կայսրության առաջարկներին ու պայմաններին եւ այդպես էլ մնաց այդ դիրքերում: Կայսերն ուղարկված պատասխանում հիշյալ առաջարկների պայմանները մերժվեցին: Նամակում միաժամանակ հաջողություն էր մաղթվում կայսերը՝ անօրենների դեմ պայքարում, այնպիսի հաջողություն, որ նա փառավորապես Հռոմկլա էլ գա եւ միության գործն ավարտի:

Նամակը կայսրին տարավ Կոստանդին անունով մի հույն քահանա, որն իրավասու էր գրվածների համար նաեւ բանավոր բացատրություններ տալու: Հայոց կաթողիկոսն այս կապակցությամբ խնդրում էր, որ խաչակիրների կողմից Անտիոքը գրավվելու պատճառով Կոստանդնուպոլիս փախած Անտիոքի պատրիարք Կյուրեղը Կոստանդինին Մեմբիջի կամ Հերապոլսի (Ասորիք) արքեպիսկոպոս կամ մետրոպոլիտ ձեռնադրի: Պատասխանն ուղարկվեց 1174 թվին, եւ Կոստանդին քահանան հանդիպեց կայսերը Փոքր Ասիայում՝ պատերազմական գործողությունների ժամանակ: Կայսեր գլուխը խառն էր, ուստի նա Հայոց կաթողիկոսի պատվիրակին ուղարկեց Կոստանդնուպոլիս՝ հանձնարարելով սպասել մինչեւ իր վերադարձը:

Մանվել կայսեր եւ Կըլըջասլան սուլթանի միջեւ մղվող պատերազմին, որի ելքն անորոշ էր, հայերը չմասնակցեցին, ոչ միայն Մլեհը, այլեւ Լամբրոնի իշխանությունը, որը սերտորեն կապված էր կայսրության հետ: Մլեհը, որ վճռական քայլեր էր ձեռնարկում իր իշխանությունը բացարձակ դարձնելու համար, զոհ դարձավ Սսում իշխանների դեմ կազմակերպված դավադրության: Իշխանների շրջանում դժգոհությունը Մլեհից այնքան մեծ էր, որ, եթե հավատանք Միխայել Ասորուն, Մլեհին անգամ պատվով չթաղեցին եւ մարմինը շներին նետեցին: Սակայն հայ պատմիչները հավաստում են, որ նա թաղվեց Մեծքարի վանքում, որը գտնվում էր Անարզաբայի մոտակայքում՝ Տարագրոսյան վկաների գերեզմանների վրա: Մլեհի մահից հետո իշխանությունն անցավ եղերամահ եղած Ստեփանեի ավագ որդուն՝ Ռուբենին: Գահի այլ հավակնորդներ չկային, քանի որ Թորոս Ռուբինյանի Ռուբեն անունով որդին սպանվել էր դեռեւս Մլեհի օրոք, իսկ Մլեհի Ռուբեն որդու մասին հայտնի չէ, թե կենդանի էր: Եթե անգամ կենդանի էլ լիներ, հազիվ թե հայ իշխանները կամենային նրան հանձնել իշխանությունը: Ստեփանեի սպանությունից հետո նրա կին Ռիթան իր երկու տղաների հետ 1157 թվին ապավինել էր իր եղբորը՝ Պապեռոնում, որտեղ էլ մեծացել ու դաստիարակվել էին Ռուբեն Բ եւ Լեւոն Բ Ռուբինյանները: Ռիթայի եղբայր Բակուրան իշխանը, որ բարեմիտ, գեղեցկատես եւ զինվորական գործերում արի անձ էր եւ կարողացել էր անգամ գրավել Անարզաբա եւ Տարսոն քաղաքները, Մլեհի գանձերով գրավեց իշխանների սիրտը, կարողացավ պարզել սպանություն կատարողներին եւ Ջահան իշխանն ու Աբլղարիբ ներքինին նրա կողմից սպանվեցին՝ պարանոցին քար կապած ջրասույզ արվելով: Ռուբենը գահ բարձրացավ Մլեհի սպանության տարում՝ 1175 թվին:

Միության գործն առաջ տանելու համար՝ պահպանելով Հայոց Եկեղեցու դեմքը՝ Գրիգոր Տղան իրեն օգնական վերցրեց իր Շահան հորեղբոր թոռանը, Ներսես Լամբրոնացի վարդապետին, որն իր ժամանակի կրթված դեմքերից էր: 1175 թվին հազիվ 22 տարին բոլորած Ներսեսն արքեպիսկոպոս կարգվեց, եւ նրան հանձնվեց Լամբրոնի ու Տարսոնի եպիսկոպոսությունը եւ Սկեւռա վանքի առաջնորդությունը, որը հիմնել էր նրա հայր Օշինը եւ մեծապես օգնել էր նրա հորեղբայր Հեթումը: Մինչ այդ Լամբրոնի արքեպիսկոպոս էր Գրիգոր Ապիրատը, որը Ներսեսի արքեպիսկոպոս կարգվելուց հետո ստանում է Անտիոքի արքեպիսկոպոսությունը: Ներսես Լամբրոնացին դեռեւս երիտասարդ տարիքում փայլեց իր երկասիրություններով: Եպիսկոպոսանալուց քիչ առաջ գրել էր Կյուրեղ Երուսաղեմացու Պարապմանց գրքի լուծումը, իսկ ձեռնադրությունից հետո սկսեց գրել Պատարագի մեկնությունը, որը նա «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ» ճառերի հետ մեկտեղ ավարտում է 1177-ին եւ հաջորդ տարին գրում է «Առակաց գրքի» մեկնությունը: Այնուհետեւ նրա բեղուն գրչից ծնվում են «Յայտնութեան մեկնութեան» թարգմանությունը, «Սաղմոսաց մեկնութիւնը», բազմաթիվ ճառեր ու շարականներ եւ Սուրբ Գրքի մեկնաբանություններ եւ այլն:

Մանվել կայսրն այդպես էլ ռազմի դաշտում վերջնական հաղթանակ տանել չկարողացավ, չնայած Ներսես Լամբրոնացին նրան պսակում է «քաջամարտիկ» եւ «այլազգիների դեմ բազում հաղթանակներ տարած» բառերով: 1176 թվի ապրիլի 11-ին տեղի ունեցավ արեւի խավարում, որը ոչ միայն ծանր տպավորություն գործեց բնակչության վրա, այլեւ դրան վերագրվեց նույն տարվա սեպտեմբերին Մանվելի կրած պարտությունը Մելիտենեի ճակատամարտում, որտեղ կայսերական բանակը ոչ միայն մեծ կորուստներ ունեցավ, ոչ միայն կայսերական ընտանիքից զոհվեց մոտ 70 մարդ, այլեւ կայսրը հրաշքով փրկվեց մահից: Մանվելն ստիպված եղավ ծանր պայմաններով հաշտություն կնքել եւ բավարարվել միայն Խաչափայտը եւ Աստվածածնի պատկերը գերությունից ազատելով: Նա վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս, որտեղ նրան էր սպասում Հայոց կաթողիկոսի պատվիրակ Կոստանդին Հերապոլսեցին: Վերջինս ժամանակն իզուր չէր կորցրել եւ լինելով Հռոմում՝ կարողացել էր Միքայել եւ Պոլսում գտնվող Անտիոքի Կյուրեղ պատրիարքներին բացատրել հայոց դավանանքի ճշտությունը՝ հավանեցնելով բարեսերներին եւ ամոթահար անելով տկարամիտ չարախոսներին: Երբ կայսրը վերադարձավ, հարցը բավական նախապատրաստվել էր: Մանվել կայսրը կրկին ձեռնամուխ եղավ երկու Եկեղեցիների միության իրագործման խնդրին՝ կամենալով այդ ճանապարհով հայերին ենթարկել Բյուզանդական Եկեղեցուն: Կայսրը եւ եկեղեցական սյունհոդոսն անգամ գործի հաջողության համար որոշեցին առժամյա զիջողությունների գնալ՝ ապագային թողնելով վերջնական առաջարկությունների ընդունումը: Նման վարքագծին նպաստեցին նաեւ Հայոց կաթողիկոսի երկդիմի խոսքերը, որոնք տեղ էին գտել պատասխանում: 1177 թվի հունվարին կայսրը պատասխանեց Հայոց կաթողիկոսին, որ հանձնվեց Կոստանդին Հերապոլսեցուն՝ Հռոմկլա տանելու: Կոստանդինը, որ Կյուրեղ պատրիարքի կողմից Հերապոլսի մետրոպոլիտ էր ձեռնադրվել, պետք է Հռոմկլայում հայոց ժողով գումարեր եւ երկու Եկեղեցիների միության գործը գլուխ բերեր:

Կայսրն իր նամակում հատուկ գովեստի է արժանացնում Հայոց կաթողիկոսին՝ նրա միութենական տրամադրությունների համար եւ միաժամանակ գոհունակություն հայտնում, որ հայերն այլեւս հույներին նեստորական չեն համարում՝ Քրիստոսի երկու բնության պատճառով, եւ որ հույներն էլ սխալ եւ թյուր ըմբռնում են ունեցել հայերի իբր հերետիկոս լինելու հարցում: Այնուհետեւ կայսրը կոչ է անում իրագործել երկու Եկեղեցիների միությունը՝ շեշտը դնելով Քրիստոսի երկու բնության վրա եւ հրաժարվելով ինը գլուխները կրկնելուց: Կայսրն առաջարկում է, որ հայերն ընդունեն երկու բնության մասին բանաձեւը եւ Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները: Կայսրը նաեւ հրավիրում է Հայոց կաթողիկոսին Կոստանդնուպոլիս՝ մեծաթիվ քահանայապետերի հետ միասին: Նամակի քննությունը ցույց է տալիս, որ կայսրը շեշտը դնում էր հայերի կողմից Քրիստոսի երկու բնության բանաձեւի ընդունման վրա եւ հակառակը՝ հերքում մի բնության բանաձեւը:

Շատ ավելի ծանրակշիռ էր Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի նամակը, որը գրվել էր ոչ միայն պատրիարքի կողմից, այլ սյունհոդական թուղթ էր՝ ստորագրությամբ եկեղեցական 20 գործիչների, որոնց գլուխ գտնվում էր Միքայել պատրիարքը: Այդ գործիչների թվում էին Անտիոքի Կյուրեղ պատրիարքը եւ Կեսարիայի Ստեփանոս եւ Հերակլիայի Թեոդորոս արքեպիսկոպոսները: Մյուս 16-ը մետրոպոլիտներ էին Կյուղիկիայից, Նիկոմեդիայից, Նիկիայից, Դերկիայից, Ադրիանուպոլսից, Իկոնիայից, Նազիանզից, Կողոնիայից, Լակեդեմոնիայից եւ Վլաշիայից (իմա՛ Վալախիայից): Նամակից պարզվում է, որ հույները պաշտոնական ժողովով որոշել են երկու Եկեղեցիների միության իրագործման համար բավարարվել ընդամենը մի պայմանով եւ ծիսական փոփոխություններ չպահանջել հայկական կողմից: Սյունհոդական նամակն ընդունում է հայերի դավանության ուղղությունը եւ անդրադառնալով երկու բնությանը՝ նշում է, որ այդ տեսությունը ոչ թե բաժանում է միությունը, այլ միավորում է երկու բնությունները: Այստեղ նամակը շոշափում էր հայոց բանաձեւը: Վերջում խնդրվում էր, որ հայերն էլ իրենց դավանությունը գրի առնեն, ստորագրեն բոլոր ժողովականներով, ինչպես այդ արել են իրենք:

Կոստանդին Հերապոլսեցին նամակները բերեց Հռոմկլա 1177 թվի Զատկից առաջ: Գրիգոր Տղա կաթողիկոսը եպիսկոպոսների եւ վարդապետների մասնակցությամբ քննարկեց նամակները եւ գոհ եղավ, որ փոխանակ ինը գլխի, որ բյուզանդական կողմը Շնորհալու օրոք առաջարկել էր հայերին, այժմ առաջարկը հանգում էր ընդամենը մեկ գլխի: Ըստ որում, հայերին գոհացնում էր նաեւ այն հանգամանքը, որ հույներն ընդունում են հայերի ուղղափառ լինելը, եւ որ հայերն ուղղափառ մտքով են կարողացել մի բնության բանաձեւը գործածել: Այժմ առաջարկելով բանաձեւի փոփոխություն՝ հունական կողմն առաջնորդվում էր այն սկզբունքով, որ դրանով միության գործն առաջ շարժվի, եւ տկարամիտների շփոթությունը փարատվի: Գրիգոր Տղա կաթողիկոսը, Գրիգոր Ապիրատը, Ներսես Լամբրոնացին եւ նրանց կողմնակիցներն այն կարծիքի էին, որ այդ հիմունքներով միությունը հնարավոր է, սակայն այն չի կարելի ընդունել առանց եկեղեցական ժողով գումարելու: Կաթողիկոսը դրանից հետո ժողովի հրավերներ ուղերկեց Մեծ Հայք եւ Արեւելք, Երուսաղեմ քաղաք եւ Սեւ լեռ: Չնայած Լամբրոնացին հայտնում է, թե ժողովն անմիջապես հրավիրվեց Հռոմկլայում սուրբ պահքին, սակայն իրականում Հռոմկլայի ժողովը գումարվեց միայն երկու տարի անց՝ 1179 թվի Զատկին, ինչը հավաստում է, որ ժողովը գումարվեց որոշակի դժվարություններով: Հնարավոր է, որ արտաքին դժվարություններ էին ծագել, սակայն ժողովի ուշացումն ավելի շատ պայմանավորված էր ներքին դժվարություններով: Այդ է հավաստում կաթողիկոսի եւ բուն Հայաստանի հոգեւոր այրերի միջեւ ծավալված նամակագրությունը: Լամբրոնացին, որ երկու Եկեղեցիների շտապ միության կողմնակիցներից էր, այդ գրագրությանը գիտակցաբար չի անդրադառնում, սակայն անկախ այն հանգամանքից, որ ժողովը գումարվել էր եւ որոշում էր ընդունել, բուն Հայաստանի հոգեւոր այրերի կամ արեւելցիների դիրքորոշումը բարդություններ էր առաջ բերել կաթողիկոսի եւ նրա կողմնակիցների համար:

Եթե հավատանք սկզբնաղբյուրներին, ապա Հռոմկլայում հավաքվեցին բազում եպիսկոպոսներ եւ վարդապետներ՝ հույներին պատասխանելու համար: Իսկ հին «Յայսմաւուրք»-ում անգամ ասված է, թե հույների հետ միաբանության որոշումն արժանացել է 336 եպիսկոպոսների հովանավորությանը, եւ որ միայն ձորոգետացի վարդապետներից ոմանք չհանզանդվեցին այդ որոշմանը: Իրականում որոշումը կայացվել էր Հռոմկլայի հայրապետանոցում՝ կաթողիկոսի եւ նրա համակիրների կողմից: Եթե իրոք 336 եպիսկոպոս կողմ էին եղել այդ որոշմանը, ապա ձորոգետացիների դիմադրությունը պարզապես հաշվի չէր առնվի, իսկ ժողովն էլ չէր գումարվի երկու տարի անց: Հետաքրքիրն այն է, որ հակառակ 336 եպիսկոպոսների հիշատակության, որոշումն ստորագրել էր ընդամենը 33 մարդ: Բուն Հայաստանի ներկայացուցիչների մեջ կարեւոր դեր էին խաղում Սանահնի եւ Հաղպատի հոգեւորականները, որոնք իրենց գլուխ ամենից առաջ ճանաչում էին Անիի արքեպիսկոպոսին: Երկու Եկեղեցիների միության գաղափարը նրանց համար վտանգավոր էր թվում, ուստի նրանք դիտողագիր ուղղեցին կաթողիկոսին, որն ստորագրել էին Անիի արքեպիսկոպոս Բարսեղը, Սանահնի վանքի առաջնորդ Գրիգոր Տուտեորդին, Հովհաննես վարդապետը, Հաղպատի վանքից՝ Իգնատիոսը, Պետրոսը, Վարդանը եւ Դավիթը (որոնցից առաջինը, թերեւս, վանքի վանահայրն էր, իսկ Դավիթը նաեւ Քոբայրեցի է կոչվել), Հաղարծնի վանքից՝ Խաչատուրը, Խորակերտի վանքից՝ Մխիթարը, Գետկա վանքից՝ Մխիթար Գոշը, եւ ուրիշներ: Արեւելյայցիների կամ բուն Հայաստանի հոգեւորականների նամակում ասվում էր, որ իրենք իմացել են կայսեր կողմից արված երկու Եկեղեցիների միության առաջարկի մասին եւ զարմացած են, որ կաթողիկոսն իր կողմից հավատի նամակ է գրել՝ առանց Եկեղեցու մյուս կարեւոր դեմքերի հետ համաձայնեցնելու: Նրանք անգամ հույս են հայտնում, որ կաթողիկոսը կուղղի այդ թյուրությունը: Արեւելյայցիները դիտողագրի մեջ մերժում են Քրիստոսի երկու բնության բանաձեւը: Դիտողագրի հեղինակները պարզ հասկացնում են, որ հետին նպատակներ կան հույների առաջարկի մեջ, ուստի կաթողիկոսին հորդորում են մերժել այն: Ավելին. առաջարկվում է միության խնդիրը փակել եւ ժողովը չգումարել:

Ավելորդ է ասել, որ դիտողագիրը կաթողիկոսի սրտով չեղավ: Նրա կարծիքով՝ հայերը միության շնորհիվ կկարողանային օգտվել հույների օգնությունից, քանի որ կայսրությունը տակավին ազդեցիկ էր Փոքր Ասիայում: Սակայն բուն Հայաստանում բյուզանդական ազդեցությունն իսպառ վերացել էր, եւ այդտեղի հայերին կայսրությունը քիչ էր հետաքրքրում: Դժգոհությունը թաքցնելով՝ կաթողիկոսը նոր նամակ գրեց Հայաստանի հոգեւոր այրերին՝ համոզելով նրանց գալ եւ մասնակցել ժողովին եւ որոշումը միացյալ ընդունել: Որպես համոզիչ փաստ հօգուտ միության՝ կաթողիկոսը նշում է, որ հույներն առաջ շատ պայմաններ էին թելադրում, իսկ այժմ այդ պայմանները հանգում են փաստորեն միայն Քրիստոսի երկու բնության բանաձեւին: Կաթողիկոսի կարծիքով՝ եթե հույները խնդիրների մեծ մասում զիջել են, ապա մեկ կետում էլ իրենք պետք է զիջեն:

Բուն Հայաստանի հոգեւոր այրերի դիմադրությունն իրականում հենց Քրիստոսի երկու բնության հարցում էր, քանի որ նրանց կարծիքով՝ երկու բնության ընդունումը հավասարազոր է նեստորականություն ընդունելուն: Կաթողիկոսը նրանց հավանությունն ստանալու համար փորձում է հերքել այդ տեսությունը՝ հայտարարելով, թե Նեստորը չի ապրել Հայաստանում եւ չի վարդապետել ո՛չ Սանահնում ու Հաղպատում եւ ո՛չ էլ Անիի առաջնորդն է եղել, ուստի քանի որ նա հույների մարդն է, թող նրանք էլ քննեն նրան ու դատեն: Կաթողիկոսի կարծիքով՝ հայերն էլ չպետք է խոսեն Եվտիքեսի, Դիոսկորոսի եւ Տիմոթեոսի անունից, որոնք նույնպես հայերինը չեն, եւ պետք է պինդ փարել սուրբ Գրիգորին, Ներսես եւ Սահակ կաթողիկոսներին: Կաթողիկոսը զարմանալիորեն մեջտեղ է բերում Եվտիքեսի անունը՝ առանց գիտակցելու, որ Հայոց Եկեղեցին դեռ վաղուց նզովել էր նրան: Հենվելով Աթանաս Աղեքսանդրացու, Գրիգոր Նյուսացու, Գրիգոր Աստվածաբանի, Բարսեղ Կեսարացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Երուսաղեմացու եւ Պերփերիոս իմաստասերի վկայությունների վրա՝ փորձում է բացատրել «բնություն» բառի փիլիսոփայական իմաստը եւ իր կարծիքով ցույց է տալիս, թե կարելի է երկու բնության բացատրությունը ներողամտաբար ընդունել՝ առանց հետեւելու նեստորականների՝ երկու Քրիստոսներին իրարից զատելուն: Կաթողիկոսը կամենում էր ձեռք բերել հույների հավանությունը՝ ներելի չեզոքությամբ, մոլար եւ տգետ չկոչել մի ազգ, որի մոտ զարգանում է գիտությունը, եւ պայծառանում՝ Եկեղեցին, այլապես ինքը եւս պաշտպանում է ազգային ավանդությունը եւ հայտարարում, որ ինքը ճշմարիտ եւ աներկբա սրտով հայ է: Ըստ որում, նա գտնում է, որ Հայոց Եկեղեցին չի տուժի, եթե երկու բնության հարցում զիջողության գնա: Զիջողությունը պաշտպանելու համար՝ կաթողիկոսը հիշում է Գրիգոր Լուսավորչի Կեսարիա եւ Հռոմ գնալը, Արիստակեսի մասնակցությունը Նիկիայի ժողովին եւ այլն: Խոսելով Քաղկեդոնի ժողովի մասին՝ կաթողիկոսը չի էլ փորձում հերքել Դիոսկորոսին, Տիմոթեոս Կուզին եւ Գայլ Պետրոսին, որոնք հայաստանցիներ չէին եւ ոչ էլ հայադավան կամ ազգությամբ հայ, որոնց հայերը պարտավոր լինեին հետեւելու: Խոսելով երկու Եկեղեցիների միության կողմնակիցներ Հովհան Օձնեցու, Գրիգոր Վկայասերի, Բարսեղ Անեցու, իր հորեղբայրներ Գրիգորի ու Ներսեսի մասին՝ նա բնավ չի նշում, որ նրանցից եւ ոչ մեկը զիջողության չի գնացել երկու բնության խնդրում: Նամակի վերջում նա կոչ է անում հավաքվել եւ քննել այդ հարցը եւ ոչ թե խույս տալ խնդրից: Կաթողիկոսի նամակը Մ. Օրմանյանը դնում է 1178 թվին:

Հռոմկլայի ժողովն ի վերջո գումարվեց 1179 թվին, սակայն մինչ այդ տեղ գտած անցուդարձի մասին պատմությունը հիշատակներ չի պահպանել: Ապրիլի 1-ին ժողովը բացվեց, որին, դատելով ստորագրությունների թվից, մասնակցել է 33 հոգեւոր այր: Մասնակիցների մեջ էին այսպես կոչված Աղվանից կաթողիկոսը՝ Ստեփանոսը, Անիի Բարսեղ արքեպիսկոպոսը, որն ընդդիմադիրների առաջնորդն էր, Տփղիսի Բասիլիոս, Սյունյաց Ստեփանոս, Դվինի Հովսեփ, Նախիջեւանի Խաչիկ, Կարսի Խաչատուր, Բզնունիքի Ստեփանոս, Մանազկերտի Գեւորգ, Տարոնի Դավիթ, Ծոփքի Ստեփանոս, Հերի եւ Զարեւանդի Ղազար, Սալմաստի Ստեփանոս եպիսկոպոսները բուն Հայաստանից եւ շրջակա տարածքներից, ինչպես նաեւ Անտիոքի Գրիգորիոս արքեպիսկոպոսը (հավանաբար Ապիրատը), Տարսոնի Ներսես արքեպիսկոպոս Լամբրոնացին, Անարզաբայի Հովհաննես, Սելեւկիայի Բասիլիոս, Սամոսատի Գրիգոր, Մամեստիայի Դավիթ, Կիպրոսի Թադեոս, Աշմուշատի Թեոդորոս եւ Կոկիսոնի Գրիգորիոս եպիսկոպոսները, որոնք Կիլիկիայից էին կամ շրջակա տարածքներից: Ասորիքից եւ Միջագետքից մասնակցեցին Երուսաղեմի Սահակ, Եդեսիայի Ստեփանոս, Թեոդոսուպոլսի Աստվածատուր, Նփրկերտի Գեւորգ, Ապամեայի Կոստանդին եւ Լաոդիկիայի Սարգիս եպիսկոպոսները, իսկ Իկոնիայից՝ Կեսարիայի Հովհաննես, Մելիտենեի Հակոբ, Սեբաստիայի Պսակ եւ Նեոկեսարիայի Կոստանդին եպիսկոպոսները: Աշխարհագրական առումով՝ հայկական եւ հայաբնակ երկրամասերը գործնականում ներկայացված էին Հռոմկլայի ժողովում: Կաթողիկոսը գիտակցաբար չփորձեց ժողովականների թիվը մեծացնել ի հաշիվ Կիլիկիայի եպիսկոպոսների, որոնց թիվը կաթողիկոսի հետ միասին ընդամենը 16 է, իսկ մնացածներինը՝ 17: Ժողովին, անշուշտ, մասնակցել են նաեւ վարդապետներ, մասնավորապես՝ Սեւ լեռան վանքերից: Թերեւս վարդապետների մեջ եղել են նաեւ հաղպատցիներ եւ սանահնեցիներ, որոնք Գրիգոր Տուտեորդու գլխավորությամբ մշտապես դիմադրել են միությանը: Ժողովին մասնակցել են նաեւ ասորի վարդապետներ եւ իմաստուններ, որոնց ուղարկել էր Ասորվոց կաթողիկոսը: Հայ իշխաններից ո՛չ Ռուբենը եւ ո՛չ էլ Լամբրոնի Հեթումը չեն հիշատակվում ժողովի մասնակիցների թվում:

Հռոմկլայի ժողովի նյութերն ամբողջությամբ մեզ չեն հասել: Լամբրոնացին այդ մասին լռում է եւ միայն ընթերցողին է ներկայացնում ժողովի երկու նամակները, որոնք ուղղվեցին կայսերը եւ սյունհոդոսին՝ որպես պատասխան: Ժողովը երկար տեւեց, եւ երբ վերջապես նամակներն ուղարկվեցին, Մանվել կայսրը 1180 թվի սեպտեմբերի 27-ին կամ 25-ին մահացավ: Իսկ դա տեղի ունեցավ ժողովի բացվելուց 18 ամիս անց: Զարմանալիորեն ժողովի գումարումը դրվում է Կիլիկիայի հայոց թագավոր Լեւոնի օրոք, որն այդ ժամանակ անգամ իշխանապետ չէր: Որոշ հեղինակներ Հռոմկլայի ժողովին են պատշաճեցնում Լամբրոնացու նշանավոր ատենաբանությունը, սակայն Մ. Օրմանյանը հիմնավոր կերպով ցույց է տալիս, որ այդ չի համապատասխանում պատմական ճշմարտությանը: Ինն առաջարկների ինը պատասխանները քննարկվել էին Տարսոնի ժողովում 1197 թվին, իսկ Հռոմկլայում քննության էին առնվել միայն երկու բնության եւ մեկ բնության հարցերը:

Կայսրին ուղարկած նամակում հայերը չեն հրաժարվում Տիրոջ բնության մասին իրենց բանաձեւից, պարզապես հույների երկու բնության բանաձեւը չեն կապում նեստորականության հետ: Հայերը համաձայն են միությանը՝ յուրաքանչյուր կողմին իրավունք տալով հավատարիմ մնալ իր ավանդույթներին:

Սյունհոդոսին ուղղված նամակում Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի անունը չի հիշվում, քանի որ նա մահացել էր դեռեւս 1177 թվին, եւ այդ մասին Հռոմկլայում տեղյակ էին: Միքայելի հաջորդ Քարիտոնը մահացել էր 1178-ին, եւ Հռոմկլայում, ըստ երեւույթին, տեղյակ չէին, որ պատրիարք է ընտրվել Թեոդոս Ա-ն: Նամակում ասվում է, որ սյունհոդոսի նամակից ապահովապես տեղեկացել են, որ նրանք նեստորական չեն եւ ազատվել են զրպարտության մտքից: Այնուհետեւ անցնում են Քրիստոսի մեկ եւ երկու բնության բացատրությանը: Նշվում էր, որ հույները, երկու բնություն ընդունելով, հայերի կողմից նեստորական չեն համարվի, իսկ հայերը, մեկ բնություն ընդունելով, հույների կողմից չպետք է եվտիքյան համարվեն, որ կողմերը պետք է իրար հետ համարձակ եւ լիակատար հոգեւոր հաղորդակցություն ունենան, իրար չհալածեն եւ չբռնադատեն: Ինչպես տեսնում ենք, Հռոմկլայի ժողովը, այնուամենայնիվ, հունական բանաձեւը չընդունեց, Քաղկեդոնի ժողովը չճանաչեց եւ Լեւոնի տոմարին հավանություն չտվեց: Հայերը, բուն Հայաստանի եպիսկոպոսների ազդեցությամբ, միջին ճանապարհ ընտրեցին՝ ընդհանուր ձեւով իրենց միտքը բացատրելով: Հնարավոր է, որ կաթողիկոսը շատ էլ ոգեւորված չէր ժողովի նման ընթացքով, սակայն պարտավոր էր ենթարկվել նրա որոշումներին եւ հուսով էր, որ եղած որոշմամբ կկարողանա համոզել կայսերը, որ առավել պահանջներ չներկայացվեն:

Թե ովքեր տարան նամակները Կոստանդնուպոլիս, հայտնի չէ: Հայտնի է միայն, որ նամակատարներն անվանի եպիսկոպոսներ էին: Ցավոք, նրանք Կեսարիայից անդին անցնել չկարողացան՝ ճանապարհների վտանգավորության պատճառով, եւ ետ վերադարձան: Կաթողիկոսն ստիպված եղավ նրանց կայսրություն ուղարկել այլ ճանապարհով: Այդ ժամանակ էլ Հռոմկլա հասավ Մանվել կայսեր մահվան գույժը: Լամբրոնացին Մանվելի մահն իբրեւ սրբի վախճան է ներկայացնում, քանի որ վերջինս մահվանից առաջ իրեն կրոնավորներով էր շրջապատել, իսկ թաղումն էլ կատարվել էր ոչ թե կայսերական ճոխությամբ, այլ կրոնական համեստությամբ: Հակառակ Լամբրոնացու՝ Կիրակոս Գանձակեցին նրան ներկայացնում է որպես նեռի, որը դերաքրիստոս էր կոչվում եւ Էմանուելի կրոնի պատճառով Մանվել էր անվանվել: Մանվելը որոշակիորեն ամբաստանվում է ամուլ կնոջը թունավորելու մեջ, չնայած նրանից դուստր էր ունեցել եւ ապօրինի ամուսնացել էր Անտիոքի տիրոջ դստեր հետ, որը հռոմեադավան էր: Մանվելի երկրորդ կնոջից ծնված որդին՝ Ալեքս Բ-ն, 12 տարեկանում կայսր հռչակվեց՝ մոր խնամակալությամբ, բայց երբ մայրը պոռնկացավ, խնամակալ հռչակվեց Անդրոնիկոս Կոմնենոսը, որը եւ Ալեքսին խեղդամահ անելով՝ իրեն կայսր հռչակեց: Բայց սա էլ, իր այլանդակ բարքի պատճառով, բոլորի համար ատելի դարձավ եւ ձերբակալվելով Իսահակի կողմից՝ հանձնվեց ամբոխի դատին, որը նրան 1185-ին խեղդամահ արեց, իսկ Իսահակը հռչակվեց կայսր՝ Իսահակ Բ Անգեղոս անունով: Այս խռովություններն են, որ ողբում է Լամբրոնացին՝ ցույց տալով, որ իր գրվածքը պատկանում է 1183 թվին:

Երկու Եկեղեցիների միության խնդիրն այդպես էլ անկատար մնաց: Լամբրոնացին անգամ նշում է, որ հույս էլ չկա, թե այն կկենսագործվի: Այդ ձեռնարկը հենց սկզբից էլ դատապարտված էր, քանի որ միության համար նախադրյալներ չկային: Կողմերը միանգամայն տարբեր ձեւով էին պատկերացնում միությունը: Հայերը, դավանական պարտավորիչ կետերը քչացնելով, իսկ շատ կետեր էլ երկրորդական համարելով, կարծում էին, որ այդ պայմաններով կարող են միություն եւ հաղորդակցություն հաստատել բոլոր քրիստոնյաների հետ: Առաջին երեք տիեզերական ժողովներով հաստատված այդ էական կետերը Երրորդության, Մարդեղության եւ Փրկագործության խորհուրդներն էին: Հայերը համառորեն պաշտպանում էին մի բնության բանաձեւը եւ պատրաստ էին միության գնալ, եթե ուրիշները երկու բնությունը նույն մտքով օգտագործեին: Հայերը պատրաստ էին երկաբնակներին չհակառակել՝ պայմանով, որ նրանք էլ իրենց չհակառակեն: Այդ են վկայում Հռոմկլայի ժողովի երկու պաշտոնական գրությունները: Ավելորդ է ասել, որ դրանցում իզուր են քաղկեդոնականների՝ իրենց ուզածը հաստատող փաստեր գտնելու բոլոր փորձերը: Այդ նամակներում անգամ ո՛չ Քաղկեդոնն է հիշվում, ո՛չ տոմարը եւ ո՛չ էլ՝ երկու բնության բանաձեւը: Ոչ մի խոսք չկա Քրիստոսի երկու բնությունը որեւէ կերպ ընդունելու մասին: Պատասխանների իմաստը հայադավանության թույլատրելի դրության վավերացումն է: Միակ զիջումն այն է, որ չեն նզովվում Քաղկեդոնը եւ քաղկեդոնիկները: Հայերը գնացին դրան, քանի որ հույներն էլ ընդունում էին հայերի ուղղափառությունն ի սկզբանե:

Ծիսական հարցերում հայերը գտնում էին, որ կողմերը կարող են հետեւել իրենց ավանդական ծիսակարգին: Հույները, ընդհակառակը, նպատակ ունեին բոլոր Եկեղեցիներն իրենց մեջ ձուլել եւ հնազանդեցնել: Ինը նշանավոր գլուխները պարզորոշ արտահայտում են այդ ծրագիրը: Եթե Գրիգոր Տղայի նամակի ազդեցությամբ հույները ծանրացան միայն երկու բնության բանաձեւի վրա, ապա դա չէր նշանակում, թե հրաժարվել էին իրենց ծրագրերից: Նրանք գտնում էին, որ հայերի հպատակվելու դեպքում դժվար չի լինելու նրանց պարտադրել նաեւ մյուս պահանջները: Հայերի առաջնորդները միամտաբար կարծում էին, որ իրենց ներողամիտ մոտեցումը կփոխանցվի հույներին, եւ այս ճանապարհով միությունը կհաստատվի, իսկ հայերն ազգային տեսակետից կարող են դժվարին կացության մեջ օգուտներ քաղել: Միության էին ձգտում Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Տղան եւ Ներսես Լամբրոնացին: Սակայն ձգտելով միության՝ Ներսես Շնորհալին բնավ մտադիր չէր ընդունելու հունադավանությունը կամ հռոմեադավանությունը եւ հայադավան էր մինչեւ վերջ: Գրիգոր Տղան փորձում է կանգ առնել պարզ չեզոքության վրա եւ պատրաստ է ցանկալի խաղաղությունը հաստատելու համար գնալ որոշ զիջումների եւ ոչ մեծ զոհողությունների: Ներսես Լամբրոնացին, մոտիկից ուսումնասիրելով օտարների մոտ տիրող եկեղեցական կարգը եւ համեմատելով հայերի մոտ գոյություն ունեցող անկանոնություններին, որոնք հետեւանք էին միայն հայերի քաղաքական աննախանձելի դրության, սիրահարվում է ուրիշների կարգ ու կանոնին՝ հանդես բերելով պատրաստակամություն՝ գնալու զիջումների եւ կատարելու համարձակ հայտարարություններ, որոնք միայն առիթ ու պատճառ դարձան ներքին հակասությունների ու գժտության: Սակայն այս բոլորով հանդերձ՝ Լամբրոնացին երբեք հունադավան կամ հռոմեադավան չի եղել:

Գրիգոր Տղա կաթողիկոսը նամակ է գրել նաեւ Սանահնի վանքի առաջնորդ Գրիգոր Տուտեորդուն: Սակայն, չգիտես ինչու, նա նամակում անվանված է Հաղպատավանքի առաջնորդ: Նամակի հանդես գալը, թերեւս, պայմանավորված է նրանով, որ Հռոմկլայի ժողովի որոշումները Գրիգոր Տուտեորդու սրտով չեղան: Նա կտրականապես հանդես էր գալիս հույների առաջարկների դեմ: Նա ժողովին չէր եկել, սակայն ժողովին մասնակցած Անիի արքեպիսկոպոս Բարսեղը, որ նրա համակիրներից էր, եղել էր գլխավոր ընդդիմադիրներից մեկը: Ժողովի հրավիրվելու առիթով Գրիգոր Տուտեորդին դիտողագիր ուղարկեց կաթողիկոսին, որը սակայն մեզ չի հասել: Կաթողիկոսը նրան պատասխանեց ժողովի ավարտից հետո՝ ջատագովելով ժողովի որոշումները: Նամակը գրված է կծու ոճով եւ երգիծական դարձվածքներով, ինչը Մ. Օրմանյանին մտածել է տվել, թե նամակը խմբագրել է Ներսես Լամբրոնացին: Կաթողիկոսը Տուտեորդու նամակը համարում է հրամայողական, խռովարար, թշնամական, կեղծավոր եւ տարբեր մեղադրանքներ է ներկայացնում նրան: Կաթողիկոսը փորձում է հերքել Տուտեորդու գրածները մի բնության մասին եւ հենվում է Ավետարանի ու Եկեղեցու հայրերի վկայությունների վրա: Ըստ որում, որպեսզի իրեն չմեղադրեն քաղկեդոնականության մեջ, կաթողիկոսը հայտարարում է, որ ինքը ո՛չ Քաղկեդոնը գիտի, ո՛չ Լեւոնի տոմարը եւ ո՛չ էլ հույների օրենքներն է ընդունում՝ չկամենալով նրանց մեղքերի դատավորը լինել: Կաթողիկոսը, չկարողանալով բանավեճի մեջ հաղթել Գրիգոր Տուտեորդուն, դադարեցնում է նրա հետ ամեն տեսակի հարաբերություն՝ փաստորեն խուսափելով աստվածաբանական վեճերից:

Ինչպես եւ պետք էր սպասել, երկու Եկեղեցիների միության հարցում բանակցությունները հույների հետ փակուղի մտան: Մանուկ Ալեքս Բ կայսրը եւ Անդրոնիկոսը հասու չէին այդ խնդիրներին, իսկ Իսահակ Անգեղոսը բացարձակ բռնության ճանապարհը բռնեց՝ փորձելով հայերին ուժով քաղկեդոնականացնել: Հասկանալի է, որ բռնություններն սկսվեցին կայսրության հպատակության մեջ գտնվող հայերից: Շատերը, չդիմանալով բռնություններին, ընդունեցին քաղկեդոնականությունը: Հալածանքների ենթարկվեցին երեք եպիսկոպոս եւ հազար վեց հարյուր քահանա: Օգուտը մեծ չեղավ, քանի որ հայ իշխանները երեսները դարձրին դեպի լատին խաչակիրները: Ռուբեն Ռուբինյանն անձամբ 1181-ին Երուսաղեմ գնաց եւ խնամություն հաստատեց՝ ամուսնանալով Քարաքի եւ Թորոնի իշխան Հիմֆրիսի դստեր՝ Իզաբելայի հետ: Ավելին. վերադառնալով Երուսաղեմից՝ նա հույներից գրավեց Տարսոնը՝ այդ պատճառով թշնամանալով Լամբրոնի իշխան Հեթումի հետ:

Ռուբենը պաշարեց նաեւ Հեթումյանների աթոռանիստ Լամբրոն ամրոցը եւ մեկ տարուց ավելի նեղեց այն: Լամբրոնի իշխանին փրկեց Ռուբենի ձերբակալվելն Անտիոքի Բոհեմունդ դքսի կողմից: Ըստ որում, Ռուբենը ստոր ձեւով ձերբակալվեց Սալահեդդինի սադրանքով, որի հետ բարեկամացել էր Անտիոքի դուքսը: Ռուբենը ձերբակալվեց եւ ամբաստանվեց վավաշոտ վարքի համար: Հայոց իշխանն ազատվեց միայն 1185-ին՝ որպես փրկագին վճարելով կամ, որ ավելի ճիշտ է, Անտիոքի դքսին հանձնելով Սարվանդիքար, Թիլ եւ Ճկեր բերդերը՝ իրենց շրջակա տարածքներով, եւ Անտիոքում որպես պատանդ թողնելով իր մորը: Մայրը կվերադարձվեր, եթե Ռուբենը վճարեր, ըստ Սմբատ պատմիչի, հազար, իսկ ըստ Սամվել Անեցու՝ հարյուր հազար եդկան ոսկի: Լամբրոնն ազատվեց պաշարումից, իսկ Բոհեմունդ դուքսը փորձեց տիրել ողջ Կիլիկիային, սակայն հաջողության չհասավ, քանի որ Ռուբենի եղբայր Լեւոնն ուժեղ հակահարված տվեց նրան: Բարեկամական հարաբերությունները վերականգնվեցին եւ շարունակվեցին մինչեւ 1187 թիվը, երբ Ռուբեն իշխանը մահացավ: Իշխանության գլուխ անցավ Լեւոն Բ-ն՝ Ռուբենի եղբայրը, որին բախտ էր վիճակված Կիլիկյան իշխանությունը հռչակել թագավորություն: Նա Ստեփանեի եւ Ռիթայի կրտսեր որդին էր եւ աչքի էր ընկնում բարի եւ աննենգ բնավորությամբ: Ռուբենը, գերությունից ազատվելով, վանք մտավ, որտեղ էլ վախճանվեց: Նա իր եղբորը հանձնարարեց օտարներից ո՛չ փեսա վերցնել եւ ո՛չ էլ հարս, սակայն Լեւոն Բ իշխանը նրա խրատը չկատարեց:

Հայերը դեռեւս Ռուբենի օրոք հալածվում էին կայսրության մեջ: Նրանց հալածանքները չդադարեցին անգամ Գրիգոր Տղա կաթողիկոսի՝ Իսահակ կայսրին արված միջնորդությունից հետո: Կաթողիկոսն այդ հարցով անգամ դիմեց Հռոմի պապին՝ Լուկիոս Գ-ին, որը խոստանում էր հայերին պաշտպանության տակ առնել, սակայն միաժամանակ պահանջում էր ծիսական փոփոխություններ կատարել: Ըստ էության՝ հայերին նոր միության թաքնված առաջարկ էր արվում եւ ծեսերի փոփոխություն՝ Լատինական Եկեղեցու նմանությամբ: Հեքիաթ է, թե Լուկիոս պապը գերմանական կայսերը, Անգլիայի եւ Ֆրանսիայի թագավորներին հավաքեց՝ հայերի պաշտպանության համար կամ էլ ոտքի կանգնեցրեց գերմանացիների պատրիարքին, Իսպանիայի արքեպիսկոպոսին եւ արքեպիսկոպոս Հակոբին եւ Մելանի արքեպիսկոպոսին, որոնք իրենց ձեռքի տակ համապատասխանաբար ունեին 25000, 20000, 5000 եւ 36000 հեծյալ: Այս տեղեկությունն ավելի շուտ պատշաճում է երրորդ խաչակրաց արշավանքին (1189 թիվ), երբ Լուկիոս Գ պապն արդեն մահացել էր 1185 թվի նոյեմբերի 25-ին Վերոնա քաղաքում:

Լեւոն Բ իշխանի գահ բարձրանալու տարում Եգիպտոսի Սալահեդդին սուլթանը գրավեց Երուսաղեմի խաչակրաց իշխանությունը: Աստիճանաբար սկսեցին ուժեղանալ վրացիները եւ փորձեցին տիրել Անիին: Անիի արքեպիսկոպոս Բարսեղը եւ ավագ եղբայր Ապիրատը, որը մի անգամ ձերբակալվել էր Կարսի ամիրայի կողմից եւ ազատվել նրա միջնորդությամբ, ձեռք ձեռքի տված վարում էին Հայաստանի հյուսիսում թե՛ եկեղեցական եւ թե՛ քաղաքական ներքին կյանքը եւ առանձնապես կապեր չէին պահպանում կաթողիկոսական աթոռի հետ՝ հատկապես Հռոմկլայի ժողովից հետո: Այդ շրջանում սկսում է բարձրանալ Զաքարյանների տունը, որոնց նախահայրը՝ Սարգիսը, հայտնվելով Ձորոգետի իշխանների մոտ, տեր էր դարձել Խոժոռնի բերդին: Սարգսի հաջորդներն էին նրա որդի Զաքարեն, թոռ՝ Զաքարեի որդի Վահրամը, եւ ծոռ՝ Վահրամի որդի Սարգիսը, որը վրացիների կողմից կարճ ժամանակով նշանակվում է Անիի կուսակալ: Սարգիս Զաքարյանի որդիներ Զաքարեն եւ Իվանեն դարձան վրաց Թամար թագուհու սիրելիները՝ ստանալով թագավորության սպասալարի եւ աթաբեկի պաշտոնները, որոնք համապատասխանում էին զորքերի սպարապետին եւ երկրի հազարապետին: Զաքարյաններն ընդլայնեցին իրենց տիրույթները Լոռիում եւ այնուհետեւ հաջող կռիվներով գրավեցին Շիրակը, Ամբերդը, Անին, Բջնին, Դվինը, Կարսն ու Չարեքը: Իվանեն, հավանաբար ինչ-ինչ ակնկալիքներով, վրացադավան դարձավ, սակայն նրա ավագ եղբայրը հավատարիմ մնաց հայադավանությանը:

Լեւոն Բ իշխանը հաջողեց իր իշխանության հենց առաջին տարիներից եւ, Սմբատ պատմիչի հաղորդմամբ, տիրեց 72 բերդի եւ անգամ իր իշխանությունը տարածեց թե՛ հույների եւ թե՛ այսպես կոչված՝ պարսից վրա, այսինքն՝ սելջուկների: Նա ջախջախեց թուրքմեն Ռոստոմի հրոսակներին, ամուսնացավ Անտիոքի դքսի տիկնոջ եղբոր դստեր հետ: Օգտագործելով երրորդ խաչակրաց արշավանքը՝ նա օգնեց, որ Երուսաղեմը կրկին անցնի քրիստոնյաների ձեռքը: Ֆրիդրիխ Բարբարոսան՝ գերմանական կայսրը, խեղդվեց Կալիկադնոս գետն անցնելիս, եւ արշավանքը շարունակեցին Անգլիայի Ռիչարդ Առյուծասիրտ եւ Ֆրանսիայի Ֆիլիպ Գեղեցիկ թագավորները: Սակայն վերջինս էլ շուտով վերադարձավ, եւ արշավանքի հիմնական բեռն ընկավ Ռիչարդ Առյուծասրտի վրա: 1189 թվի մայիսի 29-ին Հռոմի Կղեմես Գ պապը, տեսնելով Լեւոն Բ-ի հաջողությունները, նամակ գրեց հայոց կաթողիկոսին, ինչպես նաեւ Լեւոն Ռուբինյանին՝ խնդրելով օգնել սուրբ վայրերի ազատագրմանը:

Լեւոն Բ-ի կարգադրությամբ Ներսես Լամբրոնացին գնաց Հռոմկլա եւ կաթողիկոսից նամակներ առնելով ու պատվիրակություն կազմելով, որի մեջ էին Հովհաննես Սսեցին եւ Գեւորգ Սկեւռացին, գնաց հանդիպելու գերմանական կայսերը: Սակայն Գերմանիկեի մոտ պատվիրակությունը թալանվեց թուրքմենների կողմից եւ ստիպված եղավ ետ դառնալ: Կաթողիկոսն անձամբ Սիս եկավ եւ լուր ուղարկեց Իկոնիոնում գտնվող կայսերը, որ իրենք սպասում են նրան Սսում: Լեւոն Բ-ի մեկ այլ պատվիրակության, որի մեջ էին Կումարտիաս եղբայրները, Կոստանդը եւ Բոլդվինը, Ֆրիդրիխ կայսրը հանդիպեց հունիսի 8-ին, որը գոհ հայերի արտահայտած բարեկամությունից՝ խոստացավ թագադրել Լեւոն Բ-ին եւ ցանկություն հայտնեց տեսնելու կաթողիկոս Գրիգոր Տղային եւ Լեւոն իշխանին: Սակայն երկու օր անց կայսրը Սեւլեւկիայի մոտ, գետն անցնելիս, ձիու սայթաքելուց վայր ընկավ եւ ծանր զրահների մեջ չկարողանալով դիմանալ Կալիկադնոս գետի հորձանքին՝ խեղդվեց: Լեւոնը եւ Ներսես Լամբրոնացին, որ պատրաստվում էր երկրորդ պատվիրակության գլուխ անցած՝ կրկին ներկայանալ կայսերը, խիստ վշտացան: Եթե կայսեր կողմից Լեւոն Բ-ն թագավոր հռչակվեր, ապա նա դառնալու էր կայսեր հավատարիմը (վասալը), որը պետք է վավերացվեր պապական օրհնությամբ: Այդ պատճառով ճիգեր են արվում մերձենալու Հռոմ