(1166-1173)
 

Ներսեսի աթոռակալությամբ սոսկ պահպանվեց կաթողիկոսության ժառանգման նորահաստատ կարգը, առավել եւս որ նա փաստական կաթողիկոս էր եղել եղբոր կյանքի վերջին շրջանում: Հավանական է ենթադրել նրա ծնունդը 1100 թվին Ծովքում: Կրթվել է Շուղրի Կարմիր վանքում՝ վանահայր Ստեփանոս Մանուկի անմիջական հսկողությամբ եւ Բարսեղ կաթողիկոսի պաշտպանության ներքո, եղբոր կողմից ձեռնադրվել է քահանա եւ այնուհետեւ եպիսկոպոս՝ երիտասարդ հասակում: Կոչվել է Կլայեցի հայրապետանոցը Ծովքից Հռոմկլա տեղափոխվելուց հետո, երբ նա մշտապես հաստատվեց նոր հայրապետանոցում: Սակայն նա Կլայեցի մականունից առավել հիշատակվում է Շնորհալի մակդիրով, որը կրել են նաեւ Հայոց Եկեղեցու եւ մշակույթի այլ գործիչներ եւս: Եվ քանի որ Շնորհալի են կոչվել Ներսեսի աշակերտներից նաեւ Իգնատիոսը, Սարգիսը եւ Բարսեղը, Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, թե Ստեփանոս Մանուկի աշակերտներին տրված ընդհանրական մակդիր է եղել: Սակայն, այսուհանդերձ, Շնորհալի մակդիրն այսօր կապվում է առավելապես Ներսես Դ Կլայեցու անվան հետ՝ իբրեւ առանձնահատուկ կոչում: Նա կաթողիկոս դարձավ արդեն 60-ն անց տարիքում (թերեւս 66 տարեկանում):

Ներսես Կլայեցին իր գրական գործունեությունն առավելապես ծավալեց դեռ մինչեւ կաթողիկոս դառնալը: Նրա հեղինակությամբ պահպանվել են առակներ եւ հանելուկներ, քերթողական ոտանավորներ, փոքրիկ տաղեր, որոնք, անտարակույս, նրա երիտասարդական շրջանի գործունեության արգասիք են: Այդ են ցույց տալիս նրա առանձին հիշատակություններն այս կամ այն առիթով: «Եդեսիայի ողբը», առանց կասկածի, գրվել է 1144 թվին կամ շատ չանցած, երբ նա դեռ առաջացած տարիք չուներ: Ստեղծագործությունները հավաստում են, որ նա օժտված է եղել բանաստեղծական եւ երաժշտական ձիրքերով, որոնք նա ի սպաս դրեց եկեղեցական արարողությունները հարստացնելու եւ բարեկարգելու համար: Հատկապես շատ են նրա ջատագովական աշխատանքները, որոնց թերեւս նշանակալից մասը պաշտոնապես կիրառության մեջ մտավ դեռեւս Գրիգոր կաթողիկոսի օրոք: Նրա գրչին են պատկանում նաեւ խրատներ, ներտաղականներ, հորդորակներ եւ բազմաթիվ տաղեր:

Նրա հայրապետության սկիզբը նշանավորվեց «Թուղթ ընդհանրական»-ով, որը, որպես օրհնության անդրանիկ կոնդակ, ուղղվեց բոլոր հայկազուններին: Այդ հզոր գործը մինչեւ օրս էլ չի կորցրել իր կարեւորությունն ու ազդեցությունը եւ անտարակույս եկեղեցական կանոնների ընտրելագույն ձեռնարկ է եւ եկեղեցական բարեկարգության հիանալի ուղեցույց: Ենթադրվում է, որ դա նա գրեց եղբոր կողմից կաթողիկոս ձեռնադրվելուց մինչեւ եղբոր մահն ընկած երեք ամսում: Հիշատակության արժանի է այս փաստը, որ կաթողիկոսը դրանում նշում է, որ հայերը ցրված են իրենց սեփական Հայաստան աշխարհում, արեւմտյան կողմերում, միջերկրյայքում եւ այլ աշխարհներում, իսկ հայոց հայրապետը հեռացել է հայության բազմամարդ կենտրոններից եւ որսորդներից ու շներից վախեցած այծյամի պես հաստատվել է քարանձավներում, եւ որ իր ազգի թագավորական քաղաք եւ բազմաժողով չկա, որտեղ հաստատված լիներ հայրապետական աթոռը: «Ընդհանրական թուղթը» ուղղված է եկեղեցականներին եւ աշխարհականներին, դրա հետ մեկտեղ նաեւ հայրապետական օրհնությանը:

«Ընդհանրական թղթի» առաջին գլուխն ուղղված է վանական հոգեւորականներին, որոնց տրված ընդհանուր կանոններից ու խրատներից զատ, ասվում է, որ միաբանությունը չթողնեն եւ առանձին չբնակվեն: Արգելված է աշխարհական բնակությունը, սակայն եթե կա անհրաժեշտ պատճառ, ապա ամենայն զգուշությամբ պետք է փոխել բնակության վանքերը, իսկ չհնազանդվողները զրկվում են հաղորդությունից եւ օրինավոր թաղման իրավունքից: Եվ եթե նրանք մահվան շեմին չզղջային, ապա նրանց թաղումը կատարվելու էր որպես աշխարհականի: Սակայն այս իրողությունը չէր տարածվելու հյուր գտնվողների, ծերացածների եւ պաշտոնով վանքից դուրս գտնվողների վրա: Անդրադառնալով կրոնավորների նյութական շահագործությամբ զբաղվելուն՝ նա բավականանում է՝ հանձնարարելով, որ ստացված արդյունքը գործածեն աղքատների, կարոտյալների, տառապյալների ու գերյալների վրա եւ ի մասնավորի՝ եկեղեցուն տան Աստծու բաժինը: Սրանով հանդերձ՝ կրոնավորաց մասը կրկին հայտնում է, որ օրենք է սահմանված կրոնավորների անինչք լինելու մասին: Խոսվում է նաեւ՝ շոշափելով կարգապահական կետերը. հարբեցողությանը, վանքից վանք անցնելուն, թափառաշրջիկությանը, մեծավորի դեմ տրտնջալուն, ագահ լինելուն, ոչ պատշաճ միջոցներով իրավունքը պաշտպանելուն, ստախոսությանն ու լեզվագարությանը, բամբասանքին եւ անիծելուն, վնասակար վիճաբանություններին եւ խեղկատակությանը տուրք տալու մասին: Այնուհետեւ թուղթն անդրադառնում է վանականների ուխտերի առաջնորդներին եւ ընդգծում, որ գիտությունն ու առաքինությունը նրանց երկու աչքերն են, որոնք պետք է երկուսն էլ առողջ պահվեն, որպեսզի նրանք չնմանվեն միայնակեցների: Հանձնարարված է հոգ տանել ոչ միայն կրոնավորների նյութականին, այլեւ հոգեկանին, ոչ թե ոմանց սիրել եւ մյուսներին անտես առնել, կերակուրը բաշխել ըստ աշխատանքի չափի, բարձիթողի չթողնել ծերացյալներին եւ վտանգյալներին, չսեփականել վանքին եւ եկեղեցուն տրված նվերները: Նշվում է նաեւ, որ առաջնորդությանը չտիրանան ինքնակամ ախտով եւ կաշառքով: Ավելորդ չէ ասել, որ Շնորհալու այս կանոնադրությունները միանգամայն արդիական էին ոչ միայն Մ. Օրմանյանի, այլեւ կիրառական են մեր օրերում:

Այնուհետեւ Շնորհալին անցնում է ժողովրդին անմիջապես սպասարկող եկեղեցականությանը՝ խոսելով եկեղեցու առաջնորդ եպիսկոպոսների եւ այնուհետեւ քահանաների դասի մասին: Առաջնորդ ասելով՝ նա ի նկատի ունի վանահայրերին, իսկ եպիսկոպոսների մասին խոսելիս ի նկատի ունի ժողովրդի եւ թեմերի մեծավորներին: Նա ակնարկում է այն եպիսկոպոսներին, որոնք կաշառքով, այլազգիների օգնությամբ կամ հայրապետներին աթոռընկեց անելով են տիրանում եպիսկոպոսություններին եւ արժանի չեն քահանայական թաղման եւ պատարագում հիշվելու: Հեղինակը նաեւ անդրադառնում է իր եղբոր հրավիրած մեծ սյունահոդոսին, որտեղ դատապարտվել էր Աղթամարի հակաթոռությունը: Քահանաների դասի առնչությամբ մանրամասն պարզաբանում է նրանց պաշտոնները: Մեղադրում է նրանց, որոնք հասարակական զգեստներով եւ կեղտոտ տրեխներով են եկեղեցու բեմ բարձրանում եւ պատարագ մատուցում: Շնորհալին արգելում է առանց քահանայական հագուստի պատարագ մատուցել կամ Ավետարան կարդալ, ձեռքը խաչ վերցնել կամ որեւէ սուրբ իրի մոտենալ: Նա չի թույլատրում պատարագը մատուցել առանց սաղմոսների եւ աղոթքների: Մկրտությունն էլ միայն ստիպողական դեպքերում «յետ հաց ուտելոյ» կատարելը ներում է եւ զգուշացնում այլազգիների զավակները մկրտելուց:

Շնորհալին արգելում է գաղտնի պսակադրությունը, ինչպես նաեւ կնաթողների, այրաթողների, առեւանգողների եւ երեխաների պսակը: Տղաների համար նվազագույն տարիք է պահանջում 15 տարին եւ աղջիկների համար՝ 12-ը: Բռնի ամուսնությունները նա հայտարարում է ոչ հաստատ եւ լուծանելի: Ամուսնությունն ազգակիցների միջեւ մինչեւ երկու կողմից չորրորդ սերունդն արգելում է: Այլ խոսքով՝ խնդիրը վերաբերում է ազգականների միջեւ ամուսնությունը միայն յոթ պորտ հետո թույլատրելուն: Պսակադրության համար ժամանակ է սահմանում առավոտից մինչեւ ճաշի ժամը, որպեսզի կերած եւ հարբած չլինեն: Կարգադրում է անառակ կանանց եւ տղամարդկանց եկեղեցի չընդունել, գուսանական երգերը դադարեցնել մինչեւ եկեղեցուց դուրս գալը: Այլ խոսքով՝ եկեղեցուց դուրս պսակադրություն կատարել չէր կարելի: Չէր կարելի պսակ անել Բուն բարեկենդանի օրվանից մինչեւ պահոց շաբաթվա ավարտը, ինչպես նաեւ տարվա յուրաքանչյուր կյուրակես: Հարսանիքի գնացած քահանաներին թույլատրում էր մնալ այնտեղ մինչեւ երրորդ բաժակը խմելը: Քահանայից պահանջվում էր եպիսկոպոսի դեմ չըմբոստանալ, այլ քրիստոնյաների կամ այլազգիների դատաստանին չդիմել, աշխարհիկ կամ պետական գործակալություն չվարել, ձիավարժությամբ եւ զինավարժությամբ չզբաղվել, մեկ այլ քահանայի կամ եպիսկոպոսի կողմից որոշյալը չլուծարել:

Թղթի երրորդ մասը վերաբերում է աշխարհականներին՝ իշխաններին, զինվորական դասին, քաղաքացիներին, երկրագործներին եւ ամբողջ ժողովրդին, ինչպես նաեւ կանանց դասին: Իշխան ասելով՝ հեղինակը հասկանում է տիրույթներ ունեցող եւ սակավ կամ բազում անձանց ու զորքերի իշխող մարդկանց: Նրանց հրաման է տրվում չանիրավել, չզրկել, չար գործակալներ պաշտոնի չդնել, անօրինական դատաստան չընդունել, այրիներին ու աղքատներին պաշտպանել, մարդկանց անասունի պես չաշխատեցնել, աշխատողի վարձքը չկտրել, բոլորին հավասար աչքով նայել, մարմնավորի համար հոգեւորը չմոռանալ, հետեւել գթության եւ ողորմության: Այդ խնդրում նա դժվարություն է համարում ոմանց փաստարկը, թե առանց զրկելու եւ հափշտակելու ինչպես կարող են իշխանությունը հաստատուն պահել: Ըստ որում, ըստ Շնորհալու, շատերը հակվում են չարության՝ տեսնելով, թե ինչպես շատերն անօրեն են ինչքի տեր դառնում, եւ միայն սակավները՝ իրավամբ: Խրատ է տրվում՝ պահքերը չլուծել ձկով եւ գինով, սուտ եւ հայհոյիչ խոսքեր չօգտագործել, զինվորների ռոճիկը չխարդախել, կեղծ երդումներ չտալ, անգամ այլազգիների նկատմամբ երդումը հաստատուն պահել, զայրացած դատ չանել, քինու եւ վրեժի ոգով որոշումներ չկայացնել: Զինվորականներին կարգադրում է հավատարիմ լինել թե՛ իրենց քրիստոնյա եւ թե՛ այլազգի տերերին, ժողովրդին չնեղացնել, իրենց հանձնարարված գործերում զեղծումներ թույլ չտալ եւ իրենց ռոճիկից ավելի ոչինչ չյուրացնել: Քաղաքացիներին հանձնարարվում է արդար գործել, ռամիկին չխաբել, չափերն ու կշիռները չխախտել, շինականներին չանարգել, վաշխից զգուշանալ եւ միայն փոխ տվածը պահանջել: Երկրագործներին եւ առհասարակ ժողովրդին պատվիրում է հոգեւոր արժեքները չմոռանալ, հարբեցողությամբ, պոռնկությամբ չզբաղվել, չարագործությունից հեռու մնալ, չհայհոյել, զավակներին բարվոք կրթության տալ, իրար սիրել եւ կարոտյալներին ողորմություն տալ: Կանանց պատվիրում է պարկեշտ եւ բարեձեւ լինել, երիտասարդներին չգայթակղեցնել եւ կախարդությունից հեռու մնալ: Վերջաբանում ասվում է, որ շատ հարցերի մասին, որ ինքը չի խոսել, կլրացնեն եպիսկոպոսները եւ քահանաները:

Ներսես Շնորհալին հարկադրված էր եկեղեցական գործերով առնչություններ ունենալ կայսրության հետ, որոնց սկիզբը դրվեց Ալեքս դքսի հետ ունեցած զրույցներով եւ հատուկ գրության պատրաստմամբ, որն Ալեքսն իր մոտ պահեց, եւ պաշտոնը լրանալուն պես՝ 1165 թվի վերջերից շատ չանցած, գալով Կոստանդնուպոլիս, հանձնեց Մանվել կայսրին եւ Ղուկաս պատրիարքին: Թե՛ գրությունը եւ թե՛ Ալեքսի տված լրացուցիչ տեղեկությունները բարենպաստ կարծիք ձեւավորեցին Ներսես կաթողիկոսի վերաբերյալ բյուզանդական արքունիքում եւ պատրիարքարանում: Բյուզանդական իմաստունները գովել են թե ոչ հայոց հավատը, դժվար է ասել, սակայն անկասկած է, որ գրությունը նրանց հաստատ մտածել է տվել: Հայերի ուղղափառությունը հազիվ թե արժանացավ բյուզանդացիների հավանությանը, սակայն կարելի է կարծել, որ նրանք այն համոզման եկան, որ թերեւս հնարավոր լինի երկու եկեղեցիները միավորել, եւ դրանով իսկ հայերին հպատակեցնել, քանի որ, եթե հայրապետանոցը Հռոմկլայի կայսերական ազդեցությունից դուրս էր, ապա Ռուբինյանների եւ Օշինյանների իշխանությունները լրիվ կամ ձեւականորեն ենթարկվում էին կայսրությանը: Այսուհանդերձ միայն Մամեստիայի հանդիպումից երկու տարի անց Մանվել կայսրը նամակ գրեց հայոց՝ արդեն մահացած կաթողիկոս Գրիգորին (1167 թվի սեպտեմբեր), որտեղ բարձրացվում է եկեղեցական միության խնդիրը: Կայսրը կաթողիկոսին առաջարկում է իր եղբորը Կոստանդնուպոլիս ուղարկել, որտեղ սրբազան պատրիարքը եւ հրավիրված եկեղեցական ժողովը կարող են միության գործը քննության առնել եւ որոշում կայացնել: Պալատականներից մեկը՝ Սմբատ անունով մի հայ, ուղարկվում է նամակով, որպեսզի կաթողիկոսի եղբորը մայրաքաղաք ուղեկցի: Դժվար չէ տեսնել, որ կայսրը շատ անհավասար վիճակի մեջ էր փորձում դնել հայերին՝ Ներսեսին միայնակ ներկայացնելով կայսերը, պատրիարքին եւ սյունհոդոսին:

Սմբատը ժամանեց Հռոմկլա, որտեղ կաթողիկոս էր Ներսեսը: Վերջինս կայսեր գաղտնի մտքերը գուշակեց եւ իր հերթին աշխատեց բյուզանդացիների ծրագիրն ուղղել նրանց դեմ: Նա, առատ գովեստներ շնորհելով կայսերը, համեստորեն հասկացնել տվեց Մանվելին, որ եղբոր մահից հետո ինքն այլեւս չի կարող հայրապետանոցը թողնել անտերունչ վիճակում: Միաժամանակ հասկացվում էր, որ միայնակ մտադիր չէ հանդիպել բյուզանդական եկեղեցական շրջանակներին, սակայն նաեւ ոչինչ չէր ասվում այլ անձ ուղարկելու մասին: Եվ ավելին. նա, հորդորներ կարդալով, կայսրին հրավիրում է Արեւելք՝ փաստորեն բյուզանդացիների ծրագիրն ուղղելով նրանց դեմ: Ասվում էր, որ եկեղեցիների միության գործը կարող է հաջողվել քաղցրագույն խոնարհությամբ եւ ոչ թե թագավորական ահարկու զորությամբ, քանի որ բաժանումն արդեն 700 տարուց ավելի է եւ ծնունդ է երկրորդ բնության հնացած սովորության: Դժվար չէ տեսնել, որ հայոց հայրապետն ակնարկում է Քաղկեդոնի 451 թվականի երկաբնակ ժողովը եւ միաժամանակ բյուզանդացիներին մեղադրում է եկեղեցիների ավերման, Աստծու սեղանի կործանման, Քրիստոսի նշանների խորտակման, պաշտոնյաներին բազում նեղություններ պատճառելու եւ այլ մեղքերի մեջ, որոնք ստիպել էին հայերին հեռանալ բյուզանդացիներից, եւ որ վերջիններիս քաղաքականությունը ոչ միայն չի նպաստել միավորմանը, այլեւ կարող էր միավորյալներին պառակտել: Ներսես Շնորհալին միաժամանակ առաջարկում է աղոթել այդ գործի համար ու նշում, որ այդ ընթացքում Հռոմի պատրիարքը պատգամավորներ է ուղարկել Կոստանդնուպոլիս՝ միաբանության առաջարկով, որ ասորվոց պատրիարքն էլ իրեն է դիմել այդ խնդրով, ուստի այդ ամենը նախախնամական համարելով՝ նա առաջարկում է միությունը հաստատելու համար մեծ ժողով գումարել: Սակայն միաժամանակ նշվում է, որ դա չպետք է լինի տերերի՝ ծառաների հետ կամ ծառաների՝ տերերի հետ խոսելու եղանակով, այլ՝ հիմնված առաքյալների ու մարգարեների, Եկեղեցու վարդապետների գրքերի վրա: Եվ եթե պարզվի, որ Եկեղեցիներից որեւէ մեկը թերացել է՝ լինեն հայերը, բյուզանդացիները թե ուրիշներ, պետք է հրաժարվեն սխալներից: Ըստ որում, նա հայերի կողմից պատրաստակամություն է հայտնում դրանք ուղղելու՝ պայմանով, որ նույնն անի Բյուզանդական Եկեղեցին:

Հարկ է խոստովանել, որ միությունն իրականացնելու առաջին ծրագիրը սկսվեց Ներսես Շնորհալու նախաձեռնությամբ՝ Մամեստիայում Ալեքս դքսի հետ ունեցած տեսակցությամբ: Անշուշտ, հայոց հայրապետը, հաշվի առնելով այլազգիների իշխանությունը եւ քրիստոնյաների տկարանալը, դրա հետեւանքները, վիճակից դուրս գալու ելքը տեսնում էր քրիստոնյաների միավորման մեջ եւ դրա իրականացումը համարում էր իր պարտքը: Սակայն այն չպետք է կյանքի կոչվեր բյուզանդական թելադրանքի ներքո, եւ բոլոր Եկեղեցիները պետք է միասնական վճռի գային՝ հրաժարվելով իրենց սխալներից ու սխալմունքներից: Եկեղեցիներից եւ ոչ մեկը չպետք է մյուսի վրա բռնանար, եւ բոլորը կարող էին առաջնորդվել իրենց սովորություններով: Սա, անշուշտ, Հայոց Եկեղեցու սկզբունքն է, որի հետ համաձայն չէին ո՛չ հունադավան եւ ո՛չ էլ հռոմեադավան Եկեղեցիները: Սակայն հայոց հայրապետը բարեմտորեն հակված էր կարծելու, որ քրիստոնյաների միավորումը հնարավոր է այդ սկզբունքով, ուստի նրա նամակի մեջ, հակառակ որոշ ուսումնասիրողների, չի կարելի ո՛չ հունադավանություն եւ ո՛չ էլ հռոմեադավանություն տեսնել: Անշուշտ, նրա կարծիքով՝ հայերը կարող էին որոշ փոխադարձ զիջումների գնալ, բայց ոչ թե համաձայնել, որ Հայոց Եկեղեցին կլանվի բյուզանդականի կողմից: Միայն այսպես կարելի է ընկալել Շնորհալու նամակը:

Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն քննության է առնում մի խնդիր եւս, թե ըստ հռոմեադավան հայերի՝ Ներսեսը նպաստավոր կարծիք է հայտնել իրենց հարցում՝ բարձրացնելով հռոմեադավան Եկեղեցին մյուս Եկեղեցիներից: Իրականում Հայոց կաթողիկոսը լատինների հետ գործնականում չի շփվել, չի բանակցել, չի թղթակցել եւ առնչություններ չի ունեցել: Գրիգորի ժամանակ Հռոմ գնացած պատվիրակության անդամ լինելը ոչինչ չի ասում, քանի որ այդ ձեռնարկը եւ ոչ մի հետեւանք չունեցավ: Ինչ վերաբերում է նրա հայրապետության տարիներին, ապա նա Հռոմի հետ երբեւիցե հարաբերություններ չի ունեցել: Իսկ ինչ վերաբերում է բյուզանդականին, ապա նրանք Ներսեսի օրոք, այսինքն՝ Փոտիոսի եւ Կերուլարիոսի պատրիարքությունից շատ անց հիմնավորապես խզել էին իրենց կապերը Հռոմի հետ, ուստի դժվար է հասկանալ, թե ինչպես բյուզանդացիների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելը կարող է հօգուտ հռոմեադավանության քայլ համարվել: Թերեւս աներկբայորեն ճիշտ է Մ. Օրմանյանի բացատրությունը, թե հռոմեադավան հայերն ընկել են Կղեմես Գալանոսի ծուղակը, երբ վերջինս հույների օգտագործած «հռոմեական» արտահայտությունը փոխանակ «հոռոմական», այսինքն՝ «բյուզանդական» ընկալելու, թարգմանում է «հռոմեական»: Ներսեսի օրոք ծանր էր եւ խաչակրաց իշխանությունների վիճակը, երկրորդ խաչակրաց արշավանքն առանձին արդյունք չէր տվել, եւ ընդհակառակը՝ այլազգիների իշխանությունը հետզհետե ընդարձակվել ու ուժեղացել էր: Ինքը՝ հայոց հայրապետը, Հռոմկլայում Հալեպի սուլթանների ենթակայության ու որոշ իմաստով հովանավորության ներքո էր, եւ Ներսես Շնորհալին գործում էր՝ ելնելով ստեղծված կացությունից, իսկ բյուզանդացիները հենվում էին միայն Մանվել կայսեր ուժի եւ ազդեցության վրա:

Հայոց հայրապետը Մանվելին ուղարկված նամակին կցեց մեկ այլ գրություն եւս՝ «Սահմանք հաւատոյ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ» խորագրով՝ կայսեր խնդրանքով երկրորդելով նախապես իր գրածը: Քանի որ առաջին գրությունը սոսկ եպիսկոպոսական էր, ուստի Մանվելը կամենում էր ունենալ դա կաթողիկոսի ստորագրությամբ: Եվ քանի որ Գրիգորը կենդանի չէր, Ներսեսը ստիպված եղավ իր եպիսկոպոսական գրությունը վավերացնել որպես կաթողիկոս: Թվում էր, թե դրա կարիքը չկար, սակայն Սմբատը համառորեն պահանջում էր դա կայսեր անունից: Հայոց հայրապետը պարզ գրում էր, որ ինքը հերձվածողության խավարը չի փորձում ծածկել ուղղափառության լույսով, այլ ներկայացնում է զուտ ճշմարտությունը: Հավատո երկրորդ գիրը, ինչպես եւ պետք էր ենթադրել, իր ամբողջության մեջ առաջինից չէր տարբերվում, եթե չհաշվենք «Սահմանք հաւատոյ» մասերը: Առաջին մասի մեջ ընդարձակ խոսվում է բնությունների միասնության մասին՝ մերժելով Նեստորին եւ Եվտիքեսին, բայց հերքելով Լեւոն կայսեր «ոմն եւ ոմն» դարձվածն ու պնդելով երկու բնությունների մեկ լինելը: Ծեսերի մեջ պաշտպանվում է բաղարջով պատարագելը Քրիստոսի գործածածի հետեւողությամբ՝ ներելով միաժամանակ հույների կողմից բաղարջ չօգտագործելը: Պաշտպանում է անջուր բաժակը, սակայն չի դատապարտում ջուր խառնողներին: Բացատրում է Ծնունդն ու Մկրտությունը միասին տոնելու հին ավանդույթը, սակայն վեճերի մեջ չմտնելով՝ նշում է, որ Զատիկը տարբեր օրերի էր տոնվում՝ առանց Եկեղեցու միությանը խանգարելու: Նույն ձեւով խոսվում է «Սուրբ Աստուածի խաչեցար»-ի, խաչերի բեւեռ զարկելու, խաչեր օրհնելու, պատկերներ պատվելու եւ այլ հարցերի մասին՝ մշտապես պաշտպանելով Հայոց Եկեղեցու ավանդությունն ու սովորությունը, բայց եւ ճանաչելով յուրաքանչյուրի իրավունքը՝ ազատորեն պահպանելու իր սովորությունները: Մի խոսքով՝ կասկած չի կարող լինել, որ Ներսես Շնորհալին Հայոց Եկեղեցու մեծ պաշտպանն է եւ չի հանդուրժում որեւէ Եկեղեցու տիրապետությունն ու ուժով նրա պահանջները կատարելը: Իսկ մշտապես այսպես են գործել Բյուզանդական եւ Լատինական Եկեղեցիները՝ եկեղեցական միություն ձեռնարկելիս:

Սմբատը Հռոմկլայից ետ դարձավ հավանաբար 1168 թվի գարնանը, եւ պետք է ասել, որ Ներսեսի նամակը բյուզանդական արքունիքում լավ տպավորություն գործեց, այնպես որ վերջինս գայթակղություն ունեցավ ձեռնամուխ լինելու միավորման քայլերի: Բայց դրանք շատ գործնական չէին, քանի որ մի քանի տարի անցավ մինչեւ Մանվել կայսրից նոր պատասխան ստացվեց: Այդ ընթացքում կայսրը եւ Ղուկասին փոխարինած Միքայել պատրիարքը, ինչպես նաեւ եպիսկոպոսարանի սյունհոդոսն այն մտքին եկան, որ կարելի է օգտվել իբրեւ թե Ներսեսի ընդառաջող գործելակերպից եւ իրենց ենթարկել Հայոց Եկեղեցին: Եվ մինչ բյուզանդացիները նման ծրագիր էին մտմտում, 1168 թվին մահացավ Թորոս Բ իշխանը եւ քանի որ չափահաս արու զավակ չուներ, նրա դեռահաս որդի Ռուբենը հռչակվեց հաջորդ՝ Թովմաս իշխանի խնամակալությամբ: Մահացած իշխանի եղբայր Մլեհը, որը վռնդվելով երկրից՝ հաստատվել էր Հալեպի սուլթանի մոտ, վերջինիս բանակով արշավեց Թովմասի դեմ եւ առաջին անգամ չհաջողելով՝ նոր զորքով հարձակվեց Ռուբինյան իշխանության վրա: Թովմասը, որ Ռուբենի պապն էր ու խնամակալը, փախավ Անտիոք, իսկ փոքրահասակ Ռուբենին տարան Հռոմկլա: Հայոց իշխանները համաձայնվեցին ճանաչել Մլեհի իշխանությունը, որը գահ բարձրացավ 1169-ին, եւ իշխանությունում խաղաղություն հաստատվեց: Բավական հանելուկային պայմաններում Հռոմկլայում մահացավ, սակայն ավելի շուտ՝ սպանվեց Ռուբենը: Թե չարագործներն ինչպես գործեցին, հայտնի չէ, բայց մի բան պարզ է, որ հազիվ թե կաթողիկոս Ներսեսը գործակցել է նրանց հետ: Հասկանալի է, որ նման գործակցության մասին, ինչպես պետք էր սպասել, աղբյուրները ոչինչ չեն ասում, սակայն քանի որ հայրապետանոցը Նուրեդդինի իշխանությամբ էր շրջապատված, չի բացառվում, որ նրա մարդիկ էլ սպանությունն իրականացրին՝ օրինականացնելու համար Մլեհի իշխանությունը Կիլիկիայում: Ներսեսը հովվապետեց Մլեհի իշխանության շրջանում, սակայն որեւէ օգնություն չցուցաբերեց նրան, իսկ վերջինս էլ բոլորովին չմիջամտեց նրա եկեղեցական գործերին:

Ստանալով Ներսեսի նամակն ու Արեւելք գալու առաջարկը՝ Մանվել կայսրը դա համարեց միանգամայն հնարավոր, սակայն կայսրության դժվարություններն արեւմուտքում այդ դարձրին անհնարին: Նա ստիպված էր կռիվներ մղել Հունգարական եւ Սերբական թագավորությունների դեմ, իսկ կայսրությունը Կիլիկիայում ոչ մի ապահովություն չէր խոստանում Մանվելին: Վիճակը քիչ թե շատ կայունացավ 1170 թվին, եւ կայսրը որոշեց պարզել, թե որքանով է հնարավոր երկու Եկեղեցիների միությունը, այլ խոսքով՝ հայերը պատրա՞ստ են ընդունել բյուզանդական դավանանքը, թե՞ ոչ: Այդ նպատակով նա երկու պատգամավոր ուղարկեց Թեորիանոս Մագիստրոսին, որն ազգությամբ հույն էր, եւ Հովհաննես Ութմանին, որը Փիլիպուպոլսի հայոց վանքի վանահայրն էր եւ երբեմն հիշված է Վահան անունով: Հասկանալի է, որ նրանք Արեւելք ճամփա ընկան կայսեր նամակով եւ մայիսի 15-ին հատելով կայսերական սահմանը՝ ուղեւորվեցին Հռոմկլա, որտեղ բանակցություններ ու վիճաբանություններ սկսեցին Ներսես Շնորհալու հետ՝ միաբանության իրականացման եւ երկու բնության շուրջ: Թեորիանոսը, որ նշանավոր իմաստասեր էր, ոչ մի կերպ չէր կամենում տեղի տալ եւ ընդունել սուրբ հայրերի կամ Կյուրեղյան բանաձեւը, որ «մի է բնութիւն Բանին մարմնացելոյ»: Սակայն Ներսեսն այդ պաշտպանում էր ընդդեմ Նեստորի եւ Եվտիքեսի: Հակառակ Թեորիանոսի՝ Հովհաննեսը, դատելով սկզբնաղբյուրների կցկտուր տեղեկություններից, պաշտպանել է Հայոց կաթողիկոսին: Ճնշումն այնքան մեծ էր, որ ի վերջո Ներսեսը համաձայնվեց, թե հույները, երկու ասելով, հեռու են Նեստորի բաժանումից, իսկ հայերը, մեկ ասելով, հեռու են Եվտիքեսի հարուցած շփոթից: Ըստ որում, նա ոչ մի կերպ չհամաձայնվեց հայերի ընդունած բանաձեւը փոփոխել՝ պատճառաբանելով, որ այդ կարելի է միայն Մեծ Հայքի եւ բոլոր կողմերի Եկեղեցու հայրերի համաձայնության դեպքում: Հայոց հայրապետը պատրաստեց նաեւ «Ճշմարիտ դավանության» երրորդ գիրը, որտեղ քննության էր առնում միայն բնության խնդիրը: Վերջինս թվագրված է 1170-ով եւ հանձնվեց Թեորիանոսին ու Հովհաննես Ութմանին, որոնք այն տարան կայսրություն:

Թեորիանոսը Ներսես կաթողիկոսի հետ ունեցած բանակցություններն ու վիճաբանությունները գրի է առել եւ հարցը Կոստանդնուպոլսում այնպես մատուցել, թե հայերը հոժարակամ են երկու Եկեղեցիների միաբանության խնդրում: Համաձայն Լամբրոնացու՝ Թեորիանոսը հույներին հիացրել է Ներսեսի մասին հաղորդած իր տեղեկություններով, նրա սքանչելի վարքի մասին պատմությամբ եւ պարկեշտ ու ճգնավոր կյանքի նկարագրությամբ՝ ներկայացնելով նրան որպես խոնարհամիտ, հանգիստ, խաղաղություն փնտրող եւ սիրով օրենքներ հաստատող: Դա ինչ-որ չափով փոխեց հույների վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ: Թեորիանոսը նաեւ հատուկ տեղեկագիր պատրաստեց, որը հունարենով պահպանվել է եւ Կղեմես Գալանոսի կողմից թարգմանվել է հայերեն: Սակայն Ներսեսը չէր կարող ծանոթ լինել դրան, քանի որ Թեորիանոսը գրեց այն վերադարձից հետո: Ուստի հազիվ թե կարող են նրա բնութագրումները Ներսեսի մասին հավաստի համարվել: Թեորիանոսի գրվածքում Ներսեսը ներկայացված է որպես տգետի մեկը, որը ո՛չ Սուրբ Գրքին է ծանոթ եւ ո՛չ էլ՝ Եկեղեցու հայրերին ու իմաստասիրության սկզբունքներին: Մի բնության մասին կաթողիկոսի բացատրությունը համարում է մոլորություն, նզովում է Քաղկեդոնի ժողովի հակառակորդներին եւ խնդրում Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին օրհնել հայոց ազգը, որ այդքան երկար մնացել է նզովքի մեջ: Ստացվում է, որ Հայոց կաթողիկոսը մի նամակ էլ է հանձնել Թեորիանոսին, թե իբր ինքն ընդունում է Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները: Սակայն Ներսես Շնորհալու գրվածքները հայերեն բոլորովին այդ չեն հաստատում: Թեորիանոսի կեղծիքի վրա մի բան էլ ավելացրել է Գալանոսը՝ իր ցանկացածը դնելով Ներսեսի եւ նրա յուրայինների բերանը: Գալանոսի նպատակը, սակայն, ո՛չ ավել, ո՛չ պակաս, Ներսեսին հռոմեադավանություն վերագրելն է, ինչը պարզապես անհեթեթություն է:

Վիճաբանությունների ժամանակ Ներսեսին ընկերակցել էին նրա ազգական Գրիգոր եպիսկոպոսը, որը թերեւս նրա Վասիլ եղբոր որդին է՝ Գրիգոր Տղան, Սափիրիայի (իմա՛ Իսավրիայի) եպիսկոպոս Պետրոսը, Քեսունի ասորի եպիսկոպոս Հովհաննեսը, Սահակ եպիսկոպոսը եւ Վրթանես վարդապետը: Ասվում է նաեւ, որ 200 տարի առաջ մի հայ կաթողիկոս՝ Հովհաննես անունով, եղել է քաղկեդոնականության պաշտպան, որն իբր հիշվել է Ներսեսի կողմից: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ հավանաբար խոսքը վերաբերում է Վահան Սյունուն, քանի որ Վահան եւ Հովհան անունները հաճախ շփոթվում են: Անտարակույս է, որ հազիվ թե Ներսես Շնորհալին այդպես բարձրացներ գահընկեց կաթողիկոսին եւ անգամ ցույց տար նրա կողմից միաբնակների դեմ գրված գիրքը, որն իբր Գրիգոր Պահլավունին հաստատել էր: Իսկ եթե խոսքը վերաբերում է դավանաբանական գիրք գրած Հովհաննես Օձնեցուն, ապա նա ապրել էր 450 տարի առաջ, եւ գրածն էլ միաբնակների դեմ չէր:

Ներսեսի մոտ կրոնավորություն էին անում ոչ միայն վերը հիշված Գրիգոր եպիսկոպոսը, որը թերեւս նույնանում է Վասիլ իշխանի որդու հետ, այլեւ Շահանի որդի Գրիգոր եպիսկոպոսը, Շահանի Շահանդուխտ դուստրը եւ Լամբրոնի Օշին իշխանի կրտսեր որդի Սմբատը, որին նա իր հետ էր վերցրել Լամբրոնում գտնված ժամանակ՝ 1165 թ.: Սմբատին նա 1168 թվին՝ տասնհինգամյա հասակում, քահանա ձեռնադրեց՝ նրան տալով իր անունը: Ներսես Լամբրոնացին ուշիմ եւ խելացի երիտասարդ էր, որը մեծապես առաջադիմեց Շնորհալու իմաստուն հովանավորության ներքո:

Չնայած որոշ հույսերի, այնուամենայնիվ, բյուզանդական արքունիքը բոլորովին այն կարծիքին չէր, որ հայերը հեշտությամբ կընդունեն քաղկեդոնականությունը: Անգամ Ներսես Շնորհալին հարցը քննում էր այն տեսանկյունից, որ մի Եկեղեցին մյուսին չպետք է ենթարկվի, եւ բոլոր Եկեղեցիներն էլ պետք է զիջումների գնան: Ըստ երեւույթին, Թեորիանոսը չափից դուրս էր հուսադրել կայսրին եւ պատրիարքին, որոնք համարձակորեն առաջ քաշեցին ինը հռչակավոր կետերը կամ խնդիրները: Ճիշտ է, բյուզանդական արքունիքը երկու տարի կռիվներ էր մղում Վենետիկի դեմ, որը թերեւս կարող էր խանգարիչ պատճառ դիտվել հայ-բյուզանդական հետագա հարաբերությունների զարգացման գործում, սակայն դժվար չէ նաեւ առարկել, որ եթե միությունը Հայոց Եկեղեցու հետ կնքվեր, ապա կայսրը լատինների դեմ պայքարում կունենար հայերի աջակցությունը:

1170-1172 թթ. միջոցին նշանավոր է Ներսես կաթողիկոսի ջանքերով արեւորդիների դարձը: Սրանք հայ աղանդավորներ էին, որոնց կաթողիկոսը համեմատում էր բուլղար բոգոմիլների հետ, որոնք ձեւավորվել էին Բալկաններ գաղթեցված պավլիկյանների գաղափարների ազդեցության ներքո: Թերեւս որպես աղանդ՝ մոտ էին թոնդրակեցիներին կամ ամայեցիների ու շպղթանցիների մի հատվածն էին, որոնք հիշատակվում են Գրիգոր Պահլավունի կաթողիկոսի օրոք: Սակայն այստեղ առավել նշվում է նրանց կողմից արեւի պաշտամունքը, սատանայի պաշտամունքը եւ բարդի ծառի նկատմամբ ունեցած հարգանքը, որով աղերսվում են եզիդիների հետ, չնայած վերջիններս շատ են ազդվել նաեւ մահմեդականությունից: Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն նշում է, որ Արեւելքի աղանդավորները մի ամբողջ միություն չէին կազմում եւ պատկանում էին առանձին վարդապետություններ որդեգրած աղանդների: Արեւորդիների մի մասը փափագում է վերադառնալ Հայ Առաքելական Եկեղեցու գիրկը եւ դիմում է Թորոս արքեպիսկոպոսին ու Գազան իշխանին, որոնք դիմում են կաթողիկոսին, թե ինչ ձեւերով այդ անեն: Ներսեսն էլ իր հերթին բացատրում է, որ դարձողները պետք է զղջացողների պես ընդունեն քրիստոնեական սկզբունքը, չմկրտվածներին պետք է մկրտել, իսկ մկրտվածներից պահանջում է խոստովանել եւ ապաշխարել, պահպանել ծեսերը եւ հրաժարվել արեւի, սատանայի եւ բարդու պաշտամունքից: Որպես քրիստոնյա՝ նրանք տարեկան երկիցս կամ երիցս պետք է ապաշխարեին, սովորեին քրիստոնեական կրոնը եւ երիտասարդներից կրոնավորներ պատրաստեին եւ հրաժարվեին արեւորդի անունից:

Ներսեսն իր պաշտոնավարության շրջանում, որ ըստ Վարդանի՝ յոթ տարի տեւեց, ընդամենը յոթ եպիսկոպոս ձեռնադրեց, որոնք նշանավոր ու ընտիր կրոնավորներ էին, վարդապետներ ու փիլիսոփաներ: Պատմիչի խոսքերից պարզ հասկացվում է, որ հայոց հայրեպետն անարժանների չձեռնադրեց եւ կաշառք չվերցրեց: Եպիսկոպոսների կարիքը շատ ավելի մեծ էր հիշյալ շրջանում, սակայն Ներսեսը ձեռնադրում էր առավել արժանավորներին: Մ. Օրմանյանի կարծիքով՝ դրանց մեջ էր թերեւս Կարսի եպիսկոպոս Խաչատուրը, որը փոխարինել էր Աբրահամին: Մյուսը եղել է Սյունյաց Ստեփանոս եպիսկոպոսը, որը 1168-ին հաջորդել է իր հորը եւ նախորդ Գրիգորին, որը ձեռնադրվել էր Գրիգոր Պահլավունու կողմից: Յոթի մեջ պետք է լինեին նաեւ նրա եղբորորդիներ Գրիգոր Տղան եւ Գրիգոր Ապիրատը, եթե իհարկե նրանք չէին ձեռնադրվել Գրիգոր կաթողիկոսի կողմից: Իրողություն, որ չի բացառվում: Հետեւաբար յոթից մյուս հինգը գլխավոր թեմերի առաջնորդներ պետք է լինեին:

Ներսես Շնորհալին Մանվել կայսրին խոստացել էր երկու Եկեղեցիների միության համար հատուկ ժողով գումարել, սակայն «Առ եպիսկոպոսս եւ վարդապետս Հայաստանեայց» ուղղված նամակում նա վստահեցնում է բոլորին, որ միության խնդիրը մեջտեղ չի գա՝ առանց նրանց հետ հարցը ժողովում քննելու եւ բոլորովին չէր շտապում պաշտոնական ընթացք տալ այդ խնդրին: Նրա բռնած դիրքը որեւէ կերպ չի աղերսվում Թեորիանոսի նկարագրած Ներսեսին, որն իբր արտասվաթոր աչքով զղջացող եւ քաղկեդոնականությունն ընդունելու պատրաստակամ հայրապետ է: Ներսեսը նման հայտարարություն ոչ կարող էր անել եւ ոչ էլ արել է, ավելին, խստիվ հանդիմանել է նրանց, ովքեր հրաժարվել են «հայրենատուր աւանդից»՝ կարծելով, թե լավ բան են անում: Հանդիմանության արդյունքներից մեկը Տարսոնի Պողոս քահանան էր, որն ամբաստանվել էր իր ընկեր Սամվել Սամոսատցուց եւ իր քաղկեդոնականությունն ընդունելու իրողության համար չքմեղաբար նամակ էր ուղարկել Հայոց կաթողիկոսին: Վերջինս դատապարտեց նրա «հոռոմանալը», ինչը ցույց է տալիս, որ հայոց հայրապետը հայադավան Եկեղեցու ուղղափառության ջերմ ջատագով էր:

Ներսես Շնորհալին վիճաբանություն է ունեցել Քեսունի ասորի եպիսկոպոս Հովհաննեսի հետ, որին վերը հիշեցինք: Նա նրան հիշում է ասորվոց պատրիարք Միքայելին ուղղված նամակում: Ասորվոց պատրիարքի մեռնելուց հետո ասորի եպիսկոպոսները նոր պատրիարքի ընտրության հետ կապված գաղափար էին հղացել մերձենալու հայերի հետ, եւ որպես պատվիրակ՝ երկու եպիսկոպոս էին ուղարկել Ներսեսի մոտ՝ «վասն միաբանելոց ընդ ազգին մերում (իմա՛ հայերին - Բ. Հ.)»: Ընտրված պատրիարքը Միքայելն էր, իսկ ուղարկված եպիսկոպոսներից առաջինը Հովհաննեսն էր: Երկու Եկեղեցիներին հուզող խնդիրն ապականության հարցն էր, այլ խոսքով՝ հուլիանյանների եւ սեւերյանների տարբերությունը, որին սպառիչ բացատրություն էր տրվել դեռեւս Հովհան Օձնեցու օրերում, սակայն սովորություն էր դարձել հին խնդիրները քրքրել ամեն մի փոքր հարց մեջտեղ քաշելիս: Ոմանք սկսեցին ասորիներին կրկին հավատացնել, թե «Հայք զՅուլիանեայն Աղիկառնացւոյ ունին զխոստովանութիւն», ուստի Շնորհալին բավարարվում է հայտարարելով, թե Կաթողիկե Եկեղեցին նզովում է ոչ միայն հուլիանյանների վարդապետությունը քարոզողներին ու ընդունողներին, այլեւ հայերին հանիրավի զրպարտողներին: Այդ բանը հասկացնելով Հովհաննես եպիսկոպոսին՝ նա մի փոքր նամակ էլ է տալիս՝ Միքայել պատրիարքին հանձնելու՝ Թեորիանոսի Կոստանդնուպոլիս վերադառնալուց հետո: Հայոց հայրապետը անապականության խնդրին անդրադառնում է նաեւ մելիտինցի ասորի Հակոբ վարդապետին գրած նամակում, որտեղ հանգամանորեն մեկնում է ոչ միայն Սուրբ Գրքերի վկայությունները, այլեւ Հայոց Եկեղեցու դավանությունը:
Քաղաքական առումով Թեորիանոսի վերադառնալուն հաջորդող երկու տարիները նշանավորվեցին Ռուբինյան եւ Օշինյան իշխանությունների միջեւ ծագած նոր գժտությամբ, որը կրկին հաջողվեց հարթել Ներսես Շնորհալու՝ հաշտարար պատվիրակություն ուղարկելու միջոցով:

Դրանից առաջ նրանք մի անգամ էլ հաշտվել էին՝ ամուսնացնելով Թորոսի աղջկան Օշինի անդրանիկ տղայի՝ Հեթումի հետ: Սակայն Հեթումը, որ 1169 թվին իշխանության գլուխ էր եկել, ատում էր կնոջը, բայց Թորոսից ահաբեկված՝ ծպտուն չէր հանում: Թորոսի մահից հետո համարձակություն ձեռք բերեց եւ կնոջն իր տնից վռնդեց: Մլեհը, որ ինչպես տեսանք, շատ էլ հաշտ չէր իր եղբոր հետ, այնուամենայնիվ որոշեց իր տոհմի պատիվը պաշտպանել, քանի որ եղածը թշնամության դրսեւորում համարեց: Նա պաշարեց Լամբրոնը, բնակիչներին նեղեց սրով ու սովով, եւ Հեթումը, տեսնելով, որ հույներից էլ օգնություն չի ստանում, ստիպված եղավ ծանր պայմաններով հասնել պաշարման վերացմանը: Հաշտությունը կնքվում է Գրիգոր Տղա եպիսկոպոսի միջնորդությամբ: Դրանից հետո Մլեհը հինավուրց Փլաբիուպոլիս քաղաքի տեղում կառուցեց Սիս քաղաքը՝ վերածելով այն մայրաքաղաքի: Հարկ է նշել, որ մինչեւ Մլեհը՝ Ռուբինյան իշխանապետերն աթոռանիստներ էին դարձրել Կոպիտառը, Բարձրբերդը, Վահկան, Անարզաբան, Մամեստիան, եւ հաստատուն մայրաքաղաք չունեին: Մլեհը լուծեց այդ խնդիրը, եւ Սիսը՝ որպես մայրաքաղաք, ծառայեց մինչեւ թագավորության անկումը: Մլեհը, սակայն, իր վարքագծով համակրելի չէր, իսկ նրա վարած քաղաքականությունը միշտ չէ, որ հասկանալի էր շրջապատողներին: Նա կարող էր դաշնակցել լատինների հետ՝ ընդդեմ այլազգիների, սակայն նույն հաջողությամբ կարող էր կռվել իր հարեւան քրիստոնյա տիրակալների հետ՝ դաշնակցելով այլազգիներին: Նպատակը միայն ու միայն իր իշխանության ուժեղացումն էր ու տարածքային ընդարձակումը: Նա անգամ դրամ հատեց մահմեդական իշխանների հետ, որի մի երեսին խաչն էր պատկերված, իսկ մյուսին՝ իսլամական կիսալուսինը: Իր քաղաքականությանն ընդդիմացողներին նա խստորեն պատժում էր՝ նետելով նրանց բանտ, շատ եպիսկոպոսների ատամները ջարդելով եւ անգամ համեստ կանանց խայտառակելով: Բոլոր հնարավոր դեպքերում դրամը հարքունիս էր գրավում, ըստ պատմիչի՝ հարստանալով՝ անմեղներին զրկելով: Այս ամենի արդյունքում լավ չդասավորվեցին Մլեհի եւ Ներսեսի հարաբերությունները, որոնք նորմալ զարգանալու դեպքում հայ ժողովուրդը
մեծապես կշահեր:

Մինչ այսպիսին էին գործերը Կիլիկիայում, 1172 թվին՝ հավանաբար տարվա վերջին, կրկին Հռոմկլա եկան Թեորիանոս մագիստրոսը եւ Հովհաննես Ութման վանահայրը՝ բանակցությունները շարունակելու եւ հաջողությամբ ավարտելու հանձնարարությամբ: Նրանք իրենց հետ բերել էին Մանվել կայսեր եւ Միքայել պատրիարքի նամակները եւ բանաձեւված առաջարկությունների՝ 9 բաժնից բաղկացած մի ցուցակ: Կայսրն իր նամակում մերժում էր մի բնության խնդիրը, թեկուզեւ այդ կիրառել էր Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, եւ առաջարկում էր հայերին ժողով գումարել եւ ընդունել 9 առաջարկությունները, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ ավելացնել ուրիշները: Միքայել պատրիարքն էլ իր հերթին կամենում է միության խնդիրն առաջ քաշել՝ գտնելով, որ հայերը պետք է միաբնակության մոլորությունից ետ կանգնեն, իսկ Բյուզանդական Եկեղեցին պատրաստ է նրանց ընդունել իր գիրկը: Իրողությունն այն է, որ առաջարկված 9 գլուխները նպատակ ունեին Հայոց Եկեղեցին ենթարկել Բյուզանդականին, եւ հույները, Թեորիանոսի կողմից հարցը սխալ ներկայացնելու պատճառով, միամտորեն կարծում էին, որ Ներսեսը հանուն Եկեղեցիների միության պատրաստ է Հայոց Եկեղեցին ենթարկել արմատական փոփոխության: Իսկ որո՞նք էին 9 գլուխները: Դրանց համաձայն՝ պետք է նզովվեին միաբնակության կողմնակիցները եւ անվանապես Եվտիքեսը, Դիոսկորոսը, Սեւերիանոսը եւ Տիմոթեոսը, դավանեին Քրիստոսի երկու դավանությանը, «Սուրբ Աստուած»-ից պետք էր վերցնել միջանկյալ «եւ»-ը եւ «որ խաչեցար» բառերը, Աստվածահայտնության տոնը կատարել հույների հետ միասին, Ավետումը՝ մարտի 25-ին, Ծնունդը՝ դեկտեմբերի 25-ին, Թլփատությունը՝ հունվարի 1-ին, Մկրտությունը՝ հունվարի 6-ին, եւ Տյառնընդառաջը՝ փետրվարի 2-ին: Առաջարկվում էր փոխել նաեւ տերունական բոլոր տոները՝ սուրբ Աստվածածնի եւ սուրբ Կարապետի, սուրբ առաքյալների եւ մյուս սրբերի, որով փաստորեն վերջ կգտներ հայերի հատուկ յոթնեկական կացությունը: Պահանջվում էր, որ մյուռոնը պատրաստվի ձիթայուղով, պատարագի ժամանակ խմորուն հաց եւ ջրախառն բաժակ օգտագործել, պատարագի եւ այլ պաշտամունքների ժամանակ ժողովրդին եկեղեցում պահել՝ առանձնացնելով ապաշխարողներից, ընդունել Քաղկեդոնի, Կոստանդնուպոլսի երկրորդ ու երրորդ եւ Նիկիայի երկրորդ ժողովների որոշումները, ինչպես նաեւ կաթողիկոսների ընտրությունը կատարել կայսեր համաձայնությամբ:

Այդ առաջարկները պարզապես անընդունելի էին: Կրկին Ներսես Շնորհալին պատվիրակներին պատասխանեց, որ այդ հարցը չի կարող վճռվել առանց ազգային ժողովի եւ բուն Հայաստանի եպիսկոպոսների ու վարդապետների համաձայնության, իսկ ժողով դեռ չի գումարվել, քանի որ սպասում էին հայերի առաջարկին, իսկ ձմեռային պայմաններում անհնար է ժողով գումարել: Ներսեսը, խոստանալով ամեն ինչ անել, կայսրին եւ պատրիարքին նամակներ գրեց եւ պատվիրակներին տալով՝ նրանց ուղարկեց Կոստանդնուպոլիս: Կայսրին ուղղված նամակում հատուկ ասվում էր, որ «աւանդութիւնն եկեղեցւոյ մեր զոր ունիմք ի վկայութենէ Աստուածաշունչ գրոց հաստատեալ է»՝ ակնարկելով բնությունների խնդիրը: Նա գրում էր, որ հայերը պիտի ձգտեն գնալու զիջողությունների, բայց ոչ որպես ճշմարտության վերադարձող մոլորյալներ: Հատուկ նշվում էր, թե ինչ հարցերում չեն կարող զիջման գնալ, եւ ասվում, որ եթե հույներն իրոք ձգտում են միաբանության, ապա պետք է գայթակղության պատճառ հանդիսացող կետերից հրաժարվեն: Նա խոստանում է այդ կետերը ժողվում քննել եւ հատուկ պատվիրակությամբ հայտնել հույներին, որով զրկում է վերջիններիս նոր պատգամավորություն ուղարկելու հնարավորությունից: Հարկ է նշել, որ նա հայտնում է իր մտադրությունը՝ ժողովն առանց հույների մասնակցության անցկացնելու մասին: Ինչ վերաբերում է Միքայել պատրիարքին ուղղված նամակին, ապա նրանում նա գեղեցիկ արտահայտություններով գովում է միությունն իրականացնելու խնդիրը, դրա ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերը եւ հայտնում իր ցանկությունը՝ անօգուտ բանակռվին եւ սնոտի հաղթասիրությանը վերջ տալու մասին, որից Եկեղեցին օգուտ չի ստացել: Սակայն ամենաուժեղ պահանջն այն է, որ նա առաջարկում է հույներին նույնպես հանդիսական ժողով գումարել եւ պատասխան տալ հայոց ժողովի առաջարկություններին:

Թեորինոսի եւ Հովհաննեսի մեկնելուց հետո, համաձայն Լամբրոնացու, Ներսես Շնորհալին ժողով գումարելու հրաման է արձակում: Սակայն, որքան էլ զարմանալի լինի, միայն Թեորիանոսին հայտնել էր, որ ժողովի գումարման հարմար ժամանակն ամառն է: Բայց գործնականում ոչինչ չարվեց, եւ երբ օգոստոսին Ներսես Շնորհալին մահացավ, ժողով գումարելու ոչ մի նշան չէր երեւում: Ներսեսի մահվան առիթով կայսեր ուղարկած ցավակցող պատգամավորությունը ոչ մի ա