(992-1019)
 

Սկզբնաղբյուրներում տեղեկություն կա այն մասին, որ Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի մահից հետո Հայոց երկիրը երկու տարի մնաց առանց առաջնորդի: Մաղաքիա Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ նման տեղեկությունը պայմանավորված է Ասողիկի այն հաղորդմամբ, որ Խաչիկ Ա կաթողիկոսը մահացել է 439 թվին, իսկ Սարգսի ընտրությունը դնում է 441, այսինքն՝ 992 թվականին: Մ. Օրմանյանը գտնում է, որ կաթողիկոսի ընտրությունը հետաձգելու առանձին պատճառներ չեն եղել, հետեւաբար Ասողիկի հաղորդումը սխալ է, իսկ նրան հաջորդած պատմիչների տեղեկությունները՝ պարզ թյուրիմացություն:

Այլապես Ասողիկն անձամբ կնշեր երկրի անառաջնորդ լինելու մասին եւ կաթողիկոսական տեղապահի անունը կհիշատակեր: Հարկ է համաձայնել Եկեղեցու պատմաբանի հետ, որ Սարգիս Ա Սեւանցու աթոռակալությունը տեղի ունեցավ Հայոց Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի օրոք, երբ երկիրը նրա հմուտ գահակալության շրջանում վայելում էր լիակատար խաղաղություն: Կաթողիկոսի ընտրությունը կատարվեց Հայոց թագավորության եւ Բյուզանդական կայսրության հայ եպիսկոպոսների կողմից եկեղեցական ժողովում՝ հաշվի առնելով թեկնածուի արժանիքները: Ժողովը գլխավորեց Արշարունյաց Սահակ կաթողիկոսը:

Ընտրությունը կանգ առավ Սեւանի վանքի առաջնորդ Սարգսի վրա, որը Գագիկ Ա թագավորի հովանավորությունն էր վայելում: Հավանաբար հենց այդ հանգամանքն էլ վճռական նշանակություն ունեցավ կաթողիկոսի ընտրության հարցում, որը տեղի ունեցավ, համաձայն Ասողիկի, Զատկից հետո՝ երեքշաբթի օրը՝ 441 (= 992) թվականի մարտի 29-ին կամ հայոց նավասարդ ամսվա 7-ին: Ընտրությանը, ամենայն հավանականությամբ, մասնակցել է նաեւ Ասողիկը, որը սերտ մտերմություն ուներ նորընծա կաթողիկոսի հետ:

Սարգիս Ա Սեւանցու ծծնդավայրը հայտնի չէ: Դաստիարակվել է, ինչպես կարելի դատել նրա Սեւանցի մականունից, Սեւանի վանքում, որի առաջնորդն է եղել նրա հորեղբայրը: Ասողիկը մեծամեծ գովեստներով հիշում է նրա առաքինի եւ ճգնավորական վարքը՝ շեշտը դնելով աղոթասացության եւ սաղմոսանվագության վրա, սակայն ոչինչ չի հայտնում նրա գիտնականության ու ուսումնական այր լինելու մասին: Սարգիսն արժանացավ Գագիկ Բագրատունու ուշադրությանը դեռեւս վերջինիս արքայազնության շրջանում: Բագրատունյաց ապագա մեծ գահակալը Սարգսին դարձրեց Շողագա վանքի առաջնորդ, որը գտնվում էր Գեղարքունյաց գավառում: Հաջորդելով Սմբատ Բ թագավորին՝ Գագիկ Ա-ն Սարգսին վերադարձրեց Սեւանի վանք՝ տալով նրան առաջնորդության պատիվը: Սարգիսը լիովին պարտական էր Հայոց թագավորին՝ հայրապետական աթոռ բարձրանալու համար:

Սարգիս Ա Սեւանցին աթոռակալեց, ըստ տարբեր պատմիչների, 23, 24 կամ 27 տարի: Հավանաբար նա հովվապետել է 24 տարի, իսկ կյանքի վերջին երեք տարիները քաշվել է գործերից՝ անշուշտ համարվելով կաթողիկոս: Համենայն դեպս, Արիստակես Լաստիվերտցին եւ Ստեփանոս Օրբելյանը նրան հատկացնում են 27 տարվա աթոռակալություն: Հետեւաբար Սարգիս կաթողիկոսի հովվապետության շրջանն ընկնում է 992-1019 թթ.:

Մաղաքիա Օրմանյանը, չնայած սկզբնաղբյուրների լռությանը, հակված է կարծելու, որ նորընծա կաթողիկոսը եղել է նաեւ ուսումնական այր, քանի որ Սեւանի վանքը ժամանակի կարեւոր ուսումնագիտական կենտրոններից մեկն էր: Նման եզրակացության է նրան մղել Մատթեոս Ուռհայեցու հիշատակությունն այն մասին, որ Հայոց աշխարհում հանդես եկած նշանավոր վարդապետների թվում եղել է նաեւ Սարգիս Սեւանցին: Եզրակացությունը խիստ հավանական է, չնայած Գրիգոր Մագիստրոսը հիշատակում է մեկ այլ Սարգիս Սեւանցու եւս: Անկախ նրա ուսումնական այր լինելու հանգամանքից, աներկբա է, որ Հայոց կաթողիկոսը հովանավորել է գիտնական այրերին, այդ թվում նաեւ Ասողիկին, որն իր «Պատմութիւն Տիեզերական» աշխատությունը գրել է նրա հրամանով:

Ինչպես նշեցինք, Սարգիս Ա Սեւանցին աթոռակալեց Գագիկ Ա թագավորի իշխանության շրջանում, երբ Հայաստանը տրոհված էր մի շարք վասալ թագավորությունների, որոնք գտնվում էին Անիի թագավորության գերագահության ներքո: Լինելով գերագահ մյուս թագավորների կամ ավելի շուտ՝ արքայիկների նկատմամբ՝ Գագիկ Ա-ն կրում էր շահանշահ, այսինքն՝ արքայից արքա տիտղոսը: Նա գահ բարձրացավ 989 կամ 990 թվականին եւ թագավորեց մինչեւ 1020 թվականը՝ մահանալով Հայոց կաթողիկոսի հովվապետության ավարտից հետո: Վասպուրականի թագավորությունն այդ ժամանակ բաժանվել էր Աբուսահլ Արծրունի թագավորի երեք որդիների միջեւ՝ ծնունդ տալով գաճաճ թագավորությունների: Բուն Վասպուրականի թագավոր Աշոտը մահացավ 990 թվին, եւ նրա տիրույթներին տիրացան նրա եղբայրներ Անձեւացյաց թագավոր Գուրգենը եւ Ռշտունյաց թագավոր Սենեքերիմը: Վասպուրականի տարածքային ամբողջականությունը վերականգնվեց 1003 թվին՝ Գուրգեն Արծրունու մահով, երբ Սենեքերիմն իր իշխանության տակ առավ ամբողջ երկիրը: Սյունիքում առաջին թագավոր Սմբատին հաջորդեց նրա որդի Վասակը՝ հռչակվելով Սյունյաց եւ Բաղաց թագավոր: Վասակի երկարատեւ գահակալությունից հետո գահն անցավ նրա քեռորդի Սմբատին, որը Սյունյաց գահակալ իշխաններից մեկի՝ Աշոտի որդին էր: Վասակի դստերը՝ Կատրամիդեին կամ Կատրանիգեին կնության վերցրեց Գագիկ Ա թագավորը: Նա աչքի ընկավ իր շինարարական գործունեությամբ, իսկ երկու նշանավոր տոհմերի միջեւ խնամական կապերի հաստատումը նպաստեց երկրում խաղաղության կայունացմանը:

Վանանդում, որի կենտրոնն էր առեւտրաշահ Կարս քաղաքը, իշխում էր Աբաս Բագրատունին, իսկ Լոռիի կամ Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունում՝ Գագիկ Ա-ի եղբայր Գուրգենը, որին հաջորդեց նրա որդի Դավիթ Անհողինը: Վերջինս էապես ուժեղացրեց իր թագավորությունը, ընդարձակեց նրա սահմանները՝ իր իշխանությունը հաստատելով Օրբեթում կամ Շամշուլդեում՝ հաղթելով Գանձակի Փաթլուն ամիրային ու Դեմետր մարզպանին, որը քաղկեդոնիկ էր դարձել վրացիների աջակցությունն ստանալու ակնկալիքով: Դավիթ Անհողինին հաջողվեց իր իշխանությունն արեւելքում տարածել մինչեւ Գարդման կամ Շամքոր գետը, հասնել մինչեւ Տփղիս եւ իր ազդեցությունը տարածել Կախեթում: Ձեռք բերած հաջողություններից ոգեշնչված՝ նա փորձեց դուրս գալ հորեղբոր գերիշխանությունից, սակայն չարաչար պատժվեց, վռնդվեց իր թագավորությունից եւ միայն Սարգիս Ա Սեւանցու միջնորդությամբ հնազանդվեց Բագրատունյաց շահնշահին եւ տիրացավ իր թագավորությանը: Հայաստանի հյուսիս-արեւելքում՝ Փառիսոսի թագավորությունում, իշխում էին Բագրատունիները: Հայաստանի հյուսիսարեւմտյան մասերում հաստատված Բագրատունիների կրտսեր ճյուղերը տեղ-տեղ դարձել էին վրացադավան: Նրանց մեջ առանձնապես աչքի էր ընկնում Տայոց կյուրապաղատ Դավիթը, որի օրոք Տայքի իշխանությունը մեծապես ուժեղացավ եւ ընդարձակվեց: Վրաց թագավոր Բագարատին նշված շրջանում փոխարինեց նրա որդի Գուրգենը:

Ափխազաց թագավորությունը Թեւտասից հետո անցավ Գուրգենի որդուն՝ Սմբատին, որը հայտնի է նաեւ Բագարատ անունով: Սմբատն ընդդիմացավ թե՛ պապին եւ թե՛ հորը, սակայն հարեւանների միջնորդությամբ նրանց հետ հաշտվեց:

Արաբական տիրապետության շրջանում Հայաստանում հաստատվել էին մի շարք արաբական ցեղեր՝ ստեղծելով իրենց ամիրայությունները: Արաբական ամիրայություններ էին ստեղծվել Գանձակում, Դվինում, Մանազկերտում, Գողթնում եւ մի քանի այլ վայրերում: Բյուզանդացիներն իրենց տիրապետության տակ էին առել ոչ միայն Փոքր Հայքի տարածքը, այլեւ Ծոփքը, Բարձր Հայքի եւ Տուրուբերանի մեծ մասը՝ պատերազմներ մղելով արաբների դեմ, որոնք, որպես կանոն, տեղի էին ունենում հայկական երկրամասերում՝ պատճառ դառնալով դրանց ավերվելուն եւ բնակչության կոտորածների:

Չնայած մահմեդական իշխանություններով շրջապատված լինելուն՝ առանձնապես բարեկամական չէին հայադավանների եւ քաղկեդոնիկների հարաբերությունները: Այդ կապակցությամբ հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում Ասողիկը: Պարզվում է, որ քաղկեդոնիկ վրացիները, որոնք Դավիթ կյուրապաղատի կողմից ուղարկվել էին Խլաթի դեմ, քաղաքը գրավելուց հետո հայոց եկեղեցին վերածեցին գոմի ու իջեւանի եւ երբ արաժանացան անգամ արաբների հանդիմանությանը, լպիրշաբար հայտարարեցին, թե իրենց համար հայոց եկեղեցին եւ մահմեդականների մզկիթը միեւնույն բանն են: Պատմիչը նրանց՝ Աստծուն ոչ հաճո գործողությունների պատիժն է համարում 998 թ. ապրիլի 17-ի դեպքերը, երբ վրացիները ծանր հարվածներ կրեցին, եւ քաղաքը թողնելով՝ գիշերով փախան:
Սարգիս կաթողիկոսի հովվապետության շրջանում Բյուզանդիայում իշխում էր Բարսեղ կամ Վասիլ Բ-ն, որի գահակիցն էր նրա եղբայր Կոստանդին Թ-ն: Ինչ վերաբերում է Արաբական Աբասյան խալիֆայությանը, ապա խալիֆների կամ ամիրապետների իշխանությունը դարձել էր լոկ անվանական: Ամենուրեք ամիրաներն անկախացել էին եւ նույնիսկ մայրաքաղաքում փաստական իշխանությունը գտնվում էր միրուլումերաների ձեռքում:

Կաթողիկոսի ընտրությունը կատարվեց Անիում, որտեղ Սմբատ Բ թագավորը սկսել էր փառաշուք կաթողիկե եկեղեցու եւ կաթողիկոսարանի կառուցումը: Թագավորի մահվան պատճառով շինարարությունն ավարտեց Կատրամիդե թագուհին: Քանի որ կաթողիկեն եւ կաթողիկոսարանը կառուցված էին կամ գրեթե ավարտված, օծումից հետո Սարգիսն այլեւս Արգինա չվերադարձավ եւ մնաց Անիում, եւ այդ հարցում վճռական եղավ Գագիկ Ա թագավորի առանձնահատուկ վերաբերմունքը նրա նկատմամբ: Ճիշտ է, արձանագրությունը կաթողիկեի կառուցման ավարտը դնում է 1001 թվին, սակայն պետք է ենթադրել, որ խոսքն այստեղ ոչ թե զուտ շինարարությանն է վերաբերում, այլ հարդարմանն ու զարդարմանը: Մ. Օրմանյանի կարծիքով, կաթողիկեի շինությունը ոչ թե Գագիկին, այլ Կատրամիդեին վերագրելը, թերեւս, վերջինիս միտումնավորությունն է եղել: Կամենալով, որ դրա շինությունն ամբողջապես եղբոր անվան հետ կապվի, նա Ծաղկոցաձորի կողմերում՝ մի բարձրավանդակ տեղում, մեծատաշ քարերով գմբեթակիր եկեղեցի կառուցեց՝ հար եւ նման Ներսես Գ Շինարար կաթողիկոսի կառուցած Զվարթնոց եկեղեցուն, որն Ասողիկի հաղորդմամբ՝ փլվել ու ավերվել էր: Այդ իսկ պատճառով Գագկաշեն եկեղեցին կառուցվեց սբ Գրիգորի անունով:

Ասողիկը Գագկաշեն եկեղեցու շինությունը դնում է 1000 թվին, այլ խոսքով՝ երկու եկեղեցիները կառուցվեցին գրեթե միաժամանակ: Անիի Մայր եկեղեցին ներկայումս կիսավեր է, բայց կանգուն, իսկ Գագկաշեն եկեղեցու տեղադրությունը հայտնի դարձավ Անիի պեղումների ժամանակ, երբ ավերակների մեջ հայտնաբերվեց նաեւ Գագիկ Ա-ի արձանը՝ արաբական արքայական հանդերձներով: Դատելով արձանից՝ Հայոց արքան ունեցել է փառահեղ մորուք եւ եղել է հաղթահասակ:

Սարգիս Ա Սեւանցին բարեհաճ վերաբերմունք ցույց տվեց Սյունյաց աթոռին: Ժամանակին Անանիա Մոկացի կաթողիկոսը, կարգադրելով Սյունյաց գործերը, Վահան եպիսկոպոսին ձեռնադրել էր Սյունյաց առաջնորդ՝ զրկելով սակայն Սյունյաց աթոռն իր արտոնյալ կացությունից: Վահան կաթողիկոսն իրենից հետո Սյունյաց առաջնորդ ձեռնադրեց Աշոտին, սակայն որեւէ բան փոխել չհասցրեց, քանի որ ինքն էլ, շատ չանցած, մեղադրվեց հերձվածի մեջ եւ փախավ Վասպուրական: Աշոտին առաջնորդության աթոռին հաջորդեցին Սամվելը, Հակոբը եւ Գրիգորը, որոնց աթոռակալությունը շատ կարճ եղավ, եւ 1006 թվին Սյունյաց աթոռը հայտնվեց թափուր վիճակում: Կաթողիկոսն առաջնորդ ձեռնադրեց Հովհաննեսին, որը Ստ. Օրբելյանի հավաստմամբ՝ Սարգիս կաթողիկոսի ազգականներից էր: Ձեռնադրության ժամանակ Սյունյաց եւ Բաղաց թագավոր Վասակը խնդրեց վերականգնել աթոռի հին առանձնաշնորհումները, եւ խնդրանքը հարգվեց: Մի բան, որ անբացատրելի չէ, եթե ի նկատի ունենանք, որ Կատրամիդե թագուհին Վասակի դուստրն էր, իսկ Հովհաննես եպիսկոպոսն էլ՝ նրա ազգականը: Ստ. Օրբելյանն իր աշխատության մեջ պահպանել է այն կոնդակը կամ շրջագայական նամակը, որը 1006 թվին կաթողիկոսն ուղղել է Վասակ թագավորին, նրա եղբայր Սեւադա իշխանին, քեռայր Աշոտին, Սյունյաց ազատներին եւ ողջ ժողովրդին՝ ընդունելով պահանջի օրինական լինելը:

Սյունյաց եպիսկոպոսները եւ վանահայրերը կրկին ենթարկվելու էին Սյունյաց աթոռին ու նրա մետրոպոլիտին, եւ վերականգնվեց աթոռի իրավունքը՝ կրելու սեպհական խաչը, ոսկերիզ խաչվառը, թանկարժեք գավազանը: Առաջնորդին, դրանից զատ, վերադարձվեց պատվական գահավորակը, որը վերը հիշվածների հետ պահվում էր հայրապետանոցի սրբարանի սենյակում: Տեր դառնալով իր առանձնաշնորհումներին՝ Հովհաննես մետրոպոլիտը կարողացավ Տաթեւի վանքին վերադարձնել նրա հափշտակված ունեցվածքը, քանի որ կաթողիկոսն անգամ պահանջել էր դրանց վերադարձը աթոռին: Նախկին վիճակը վերահաստատվեց, իսկ Հովհաննես մետրոպոլիտը եւ նրա հաջորդ Գրիգորը աթոռակալեցին համապատասխանաբար 50 եւ 58 տարի, այսինքն՝ մեկ դարից ավելի:

Սարգիս կաթողիկոսի օրոք ծագեց ծռազատիկի խնդիրը: 570 թվից հետո այդ խնդիրը եւս երկու անգամ բարձրացել էր՝ 665-ին եւ 760-ին, սակայն պատմությունը վերջինների մասին հիշատակներ չի պահպանել: 247 տարի ծռազատիկի հիշատակն անգամ մոռացվել էր, երբ այն կրկին մեջտեղ եկավ 1007 թվականին՝ տոմարական հաշիվների հետ կապված: Հույները Զատիկը նշելու էին ապրիլի 6-ին, մինչդեռ հայերը պատրաստվում էին այն տոնել ապրիլի 13-ին կամ ըստ հայոց թվականի՝ 456-ի նավասարդի 25-ին: Սամվել Անեցու հաղորդմամբ՝ Զատկի ճրագալույցի երեկոյին Քրիստոսի գերեզմանից լույսը հույների Զատկին չվառվեց՝ առաջ բերելով շփոթ, եւ մահմեդականները, պատրվակելով հայերի եւ հույների հակառակությունը, հարձակվեցին քրիստոնյաների վրա եւ կոտորեցին շուրջ 10000 մարդ: Եվ Քրիստոսի սուրբ գերազմանը լցվեց հավատացյալների արյամբ: Խռովություններ եղան նաեւ Կոստանդնուպոլսում եւ Բյուզանդիայում:

Այս ամենը ստիպեց Բարսեղ (Վասիլ) կայսրին՝ Բուլղարական հաղթական արշավանքից մայրաքաղաք վերադառնալուց հետո հարցուփորձել հույն իմաստուններին եւ հայերի հարցում էլ խնդրել Սարգիս կաթողիկոսին ու Գագիկ թագավորին, որ Կոստանդնուպոլիս ուղարկվեն Հովսեփ Հնձացին ու Հովհաննես Կոզեռն վարդապետները՝ խնդիրը քննելու համար: Վերջիններս հրաժարվեցին մեկնել կայսրի մոտ եւ հարցադրանքին գրավոր պատասխանեցին: Սակայն կայսրը կրկին դիմեց այդ խնդրով, եւ Սամվել Կամրջաձորեցին հանձն առավ ներկայանալ կայսրին: Կոստանդնուպոլսում մեծ վիճաբանություններ եղան նրա եւ հույն վարդապետների միջեւ՝ տոմարական հաշվարկների հետ կապված, եւ վերջիններս, չկարողանալով ընդդիմանալ Սամվել Կամրջաձորեցուն, առաջարկեցին հրավիրել եբրայեցի վարդապետ Մուսի Կիպրացուն՝ որպես դատավոր իրենց վեճին: Սակայն հույն վարդապետների սպասելիքները չարդարացան:

Վերջինս ամոթանք տվեց նրանց, ցույց տվեց նրանց հաշվարկների սխալականությունը եւ ընդհակառակը՝ գովեստներ ուղղեց, ինչպես նշում է Մատթեոս Ուռհայեցին, Սամվել Կամրջաձորեցու հասցեին: Պատմիչների խոսքերով՝ կայսրը, դրա վրա խիստ զայրացած, շատ հույն հոգեւորականների պատվազրկեց եւ ընդհակառակը՝ մեծ պարգեւներ տվեց հայոց վարդապետին եւ պատվով ճանապարհեց հայրենիք: Անկախ այն իրողությունից, թե որքանով էր ճիշտ Մատթեոս Ուռհայեցու եւ նրան հետեւող Սմբատի հաղորդումը, որն անշուշտ ավելի շուտ իրականություն է, քան հորինվածք, հույները չհրաժարվեցին իրենց «զսուտ եւ զխաբեբայ գրոց տումարն Ռիոնից» եւ բնականաբար չընդունեցին «զճշմարտագիր տումարն մեծին Անդրէասի», որին հետեւում էին հայերը: Ծռազատիկները շարունակվեցին եւ 1102, 1197 եւ 1292 թվականներին նոր շփոթությունների տեղիք տվեցին: Այս վիճակը շարունակվեց մինչեւ 1824 թվականը, երբ հայերն իրենց դիրքորոշումից հրաժարվեցին, եւ ծռազատիկի խնդիրը մեկընդմիշտ օրակարգից հանվեց: Մ. Օրմանյանը, ելնելով դեպքերի զարգացումից, հակված չէ Սամվել Կամրջաձորեցու առաքելությանն այնպիսի կարեւորություն վերագրել, ինչը կամեցել է կատարել Ուռհայեցին, սակայն, անկախ ամեն ինչից, այն փաստը, որ հույն վարդապետները եւ իմաստունները բանավեճի ժամանակ չեն կարողացել ընդդիմանալ հայոց շնորհաշատ վարդապետին, վկայում է վերջինիս մեծ գիտելիքների, բարձր պատրաստվածության, սուր մտքի եւ բանավիճելու անուրանալի օժտվածության մասին:

Սարգիս Սեւանցու օրոք Եկեղեցու առջեւ ուժգնորեն ծառացավ թոնդրակյան շարժման խնդիրը: Թոնդրակյանները, որ սկսել էին գործել Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսի հովվապետության ժամանակներից սկսած, շարունակում էին գոյատեւել Հայաստանի մի քանի շրջաններում, որոնք գտնվում էին արաբական կամ բյուզանդական իշխանության ներքո: Շատ հաճախ նրանք կոչվում էին ոչ թե ընդհանրական՝ թոնդրակեցի անունով, այլ այն վայրերի անուններով, որտեղ գտնվում էին նրանց համայնքները. Թուլայլ - թուլայլեցի, Կաշե - կաշեցի, Խնունք - խնունցի եւ այլն: Կենտրոնը, ինչպես նախկինում, Թոնդրակն էր, որ այդ օրերին աղանդապետ Հեսուի աթոռանիստն էր: Թոնդրակյանները, թերեւս, Եկեղեցու առանձին ուշադրությանն այդ օրերին չէին արժանանա, եթե աղանդին չհարեր Հարքի եպիսկոպոս Հակոբը: Մինչ այդ թոնդրակյանների աղանդին բարձրաստիճան հոգեւորականներ չէին հարել, իսկ այժմ Հակոբ եպիսկոպոսը, չխզելով իր կապերը Հայոց Առաքելական Եկեղեցու հետ, իր թեմում այնպիսի փոփոխություններ մտցրեց, որոնք բխում էին թոնդրակյան վարդապետությունից:

Լաստիվերտցին հավաստում է, որ նա քրջազգեստ պահվածքով եւ բոկոտն տեսքով մեծ ազդեցություն ձեռք բերեց թե՛ հասարակ ժողովրդի եւ թե՛ կղերականների վրա, որ «թէեւ զհոգիս հանել հրամայէր, չէր ոչ ոք ընդդիմանայր»: Նա կարգադրեց քահանաներին պատարագ չանել, իսկ արժանավոր քահանաներին իրավունք տվեց տարին միայն երեք անգամ պատարագ մատուցել, սկսեց ծաղրել բարեպաշտական արարողությունները՝ ասելով, որ եթե մեղանչողն ինքն անձամբ չապաշխարի, նրան ո՛չ մատաղները կօգնեն եւ ո՛չ էլ՝ պատարագները: Եկեղեցական ծեսերը թեթեւացվեցին, եւ արտաքին ձեւերով ներքին անառակությունները սքողվեցին: Հակոբի նման վարքագիծը ոմանց կողմից ընդունվեց, մյուսների կողմից՝ ոչ: Տարոնում անգամ Եկեղեցու հայրերի ժողով գումարվեց, որը Հակոբ եպիսկոպոսի վարքագիծը քննեց երկու անգամ՝ հրավիրելով նրան ժողովի: Սակայն նա չներկայացավ եւ կեղծ հայտարարություններով հերքեց իրեն ներկայացված մեղադրանքները՝ օգտվելով գավառի իշխանների օժանդակությունից, որոնք սպառնում էին ավելի շուտ պատերազմելով մեռնել, քան ժողովականների ձեռքը տալ նրան:
Սակայն դեպքերը միանգամայն այլ ընթացք ստացան, քանի որ նրան հարած Եսայի անունով մի կրոնավոր, տեսնելով, որ Հակոբ եպիսկոպոսը հետեւում է մծղնեականության, ներկայացավ Սարգիս կաթողիկոսին եւ ճշմարտությունը պարզեց՝ ներկայացնելով անհրաժեշտ փաստեր: Հայոց հայրապետը փաղաքուշ խոսքերով նրան իր մոտ կանչեց եւ խստորեն պատժեց՝ զրկելով քահանայական կարգից եւ աղվեսադրոշմ դնելով դեմքին: Հակոբը բանտարկվեց, եւ կաթողիկոսը հույս ուներ, որ նա կզղջա եւ կհրաժարվի թոնդրակյան աղանդից: Սակայն վերջինս, գիշերով բանտի պատը ծակելով, փախավ Կոստանդնուպոլիս եւ պախարակելով հայոց հավատը՝ խնդրեց իրեն մկրտել ըստ իրենց կարգի: Հույն վարդապետները հրաժարվեցին նրան մկրտել քաղկեդոնական, ուստի նա վերադարձավ Ապահունիքի Թոնդրակ բնակավայրը, որ աղանդավորների կենտրոնն էր: Բայց որքան էլ տարօրինակ լինի, նա չընդունվեց նաեւ նրանց կողմից, ուստի գնաց սկզբում Խլաթի լեռը եւ այնուհետեւ՝ Մուհարկին (Մայաֆարկին) քաղաքը, որտեղ էլ մեռավ չարաչար մահով: Չնայած Հակոբ եպիսկոպոսին լուրջ պատժելուն, հարկ է նշել, որ պատմությունն այլ աղանդավորների պատժելու մասին հիշատակներ չի պահպանել, չնայած թոնդրակյանների համայնքները հայտնի էին Եկեղեցուն: Թերեւս պատճառն այն էր, որ պատիժները հաճախ հակառակ արդյունք էին տալիս, սակայն Հակոբ եպիսկոպոսին կաթողիկոսը չպատժել չէր կարող, որովհետեւ բարձրաստիճան հոգեւորականի հարելը թոնդրակյաններին հարվածում էր Եկեղեցու հիմքերին:

Թոնդրակյանների մի հատված էլ գտնվում էր Մանանաղի գավառի Կաշե եւ Աղյուս գյուղերում, որի առաջնորդն էր Կունծիկ աբեղան՝ Շիրնի բերդաքաղաքի մոտ գտնվող նույնանուն ագարակից: Նա լուրեր էր տարածել, որ ինքն Աղվանից կողմերից է (իմա՛ Հայոց Արեւելից կողմեր) եւ կարողացել էր ձեռք բերել մի ազնվազարմ կնոջ՝ Հրանույշի հովանավորությունը: Վերջինս, հարելով աղանդին, չբավականացավ դրանով եւ աղանդի մեջ ներգրավեց իր ազգականուհիներ Ախնի եւ Կամարա քույրերին, իսկ սրանք էլ իրենց եղբայր Վրվեռին, որը գավառի իշխաններից էր: Նախկինում եկեղեցասեր անձնավորություն, որը մինչ այդ վանք էր կառուցել՝ Անդրեաս վարդապետի առաջնորդությանը հանձնելով: Ունենալով այդպիսի հզոր հովանավորներ՝ Կաշե եւ Աղյուս գյուղերի թոնդրակյանները Մեծ Պենտեկոստեի օրը, որ Նոր կիրակի է կոչվում, գիշերով հարձակվեցին Պախրա լեռան Գայլախազուտ կոչվող լեռնաճյուղում Բազմաղբյուր ավանում գտնվող նշանավոր խաչի վրա, որը ժողովրդի հատուկ բարեպաշտության առարկան էր:

Մուրճով ջարդեցին ու փշրեցին աստվածընկալ նշանի թագը եւ վերադարձան իրենց ագարակները: Բազմաղբյուրի խաչն այնքան նշանավոր էր, որ գյուղը հետագայում Սբ Խաչ անունն ստացավ: Խաչի ավերումը, որն առաջինը հայտնաբերեց ժամերգության գնացող քահանան, ողբի մատնեց ողջ գյուղը: Մի փոքր ուշքի գալով այդ մեծ աղետից՝ գյուղացիները պարզեցին, որ խաչն ավերողները Կաշեի գյուղացիներն են. գիշերը տեղացած ձյան շնորհիվ հանցագործների հետքերը պահպանվել էին: Այդ մասին տեղյակ պահվեց Սամվել եպիսկոպոսին (պատմիչի մոտ՝ հայրապետին), որը մեծ բազմությամբ տեղ հասնելով եւ իրեն միացնելով գավառի հոգեւորականներին՝ նրանց հետ գնաց այրեց ու ոչնչացրեց թոնդրակյանների ագարակները ու ձերբակալելով նրանցից վեցին, որոնք թոնդրակյանների վարդապետներն էին, բերեց նրանց Ջերմա կոչված գյուղաքաղաքը եւ նրանց դեմքին աղվեսադրոշմ խարանեց:

Այդ շրջանում Մանանաղի գավառը բյուզանդական տիրապետության տակ էր, եւ ամռանը երկրի գործերը բարեկարգելու համար կայսեր կողմից ուղարկվեց դատավոր Եղիան: Եկեղյաց գավառում նրան դիմավորեց իշխան Վրվեռը եւ նրան բողոքեց իր տունը կողոպտելու եւ գյուղը հրկիզելու համար: Այնուհետեւ դրա դիմաց նա մեծ հատուցում պահանջեց: Դեռեւս տեղյակ չլինելով մանրամասներին՝ դատավորը զինվորներ ուղարկեց՝ եպիսկոպոսներին շուտափույթ իր մոտ բերելու համար: Եպիսկոպոսների գլխավորն էլ, հրովարտակ գրելով, իր մոտ հրավիրեց բոլոր կղերականներին, երեցներին ու անապատականներին, որոնք ժամանելով մեծ բազմությամբ՝ շարժվեցին դեպի Եփրատի ափը, որտեղ նրա մեջ է թափվում Մանանաղի վտակը: Տեղատարափ անձրեւներից Եփրատը խիստ հորդացել էր, ուստի դատավոր Եղիայի զինվորները նավակով անցան գետը՝ Սամվել եպիսկոպոսին ու նրա եղբորորդի Թեոդոսին տեղափոխելու գետի մյուս ափը՝ Կոթեր գյուղը, որտեղ գտնվում էր Եղիան: Ժողովուրդը եպիսկոպոսներին պաշտպանեց եւ չհանձնեց զինվորներին, որոնք էլ խոստացան եպիսկոպոսներին տեղափոխելուց հետո անցկացնել նաեւ ժողովրդին: Համոզելով ժողովրդին՝ նրանք եպիսկոպոսներին անցկացրին գետի մյուս ափը եւ ձերբակալեցին:

Տեսնելով, որ խաբված է, եւ նավակը մտադիր չեն վերադարձնել, ժողովուրդը, չվախենալով անգամ հորդառատ գետից, ավելի լավ համարեց գետն անցնել կյանքը վտանգելով՝ քան իր հավատի առաջնորդներին ուղղված լուտանքի խոսքեր լսել: Տեսնելով, թե ինչպես ժողովուրդն առանց վնասվելու գետն անցավ՝ Եղիան հավատաց նախախնամությանը եւ հաջորդ օրը գնալով Փրրիսի եպիսկոպոսարանը՝ դատավարությունը հանձնեց ժողովրդի գլխավորներին, որոնք արդարադատության ատյան կանչեցին Վրվեռին: Կաշեցիները մեղավոր ճանաչվեցին իրենց սրբապիղծ արարքի համար, իսկ Վրվեռը, տեսնելով, թե ինչ պատիժ է իրեն սպասում, խոստացավ քաղկեդոնիկ կամ հոռոմ դառնալ եւ կաշառելով հոռոմ եպիսկոպոս Եպիսառատին՝ դարձավ նրա որդեգիրն ու ազատվեց պատժից: Սակայն նա դրանից հետո երկար չապրեց. հիվանդացավ գոդությամբ (բորոտությամբ) եւ մահացավ՝ մինչեւ կյանքի վերջը մնալով աղանդավոր: Ինչ վերաբերում է կաշեցիներին, ապա նրանց սաստիկ տանջանքներով ու ծեծով չարչարելով՝ հալածական դարձրին ու ավերեցին տները:

Եթե համեմատենք Եվրոպայի հետ, որտեղ միջին դարերում ահավոր չափերի էր հասել հավատաքննությունը, ապա Հայոց Եկեղեցին սկզբունքորեն հեռու էր բռնադատիչ միջոցների դիմելուց եւ խիստ պատիժների էր դիմում այն ժամանակ, երբ աղանդավորների գործողությունները վերածվում էին բռնությունների եւ քրեական բնույթ էին ձեռք բերում: Կաշեցիների պատիժը տվյալ դեպքում դասական օրինակ չէ, քանի որ այն մասամբ ժողովրդական կարգ ու կանոն չճանաչող զայրույթի արդյունք էր եւ մյուս մասով՝ հունական կամ բյուզանդական արդարադատության օրենքների կիրառման: Ասել անգամ, որ աղվեսադրոշմ խարանելը, որ կիրառում էին հայ քահանայապետերը, զուտ հայկական սովորույթ էր, նույնպես ճիշտ չէ, քանի որ այն նախապես կիրառվում էր հույների կողմից: Արդեն քրիստոնեության վաղնջական ժամանակներում աղանդներ եղել են, եւ թոնդրակյանները նորամուտ երեւույթ չէին հայ իրականության մեջ: Դեռեւս IV դարից սկսած՝ նրանց նախորդել են անապատականները, բորբորիտները, մծղնյացիները եւ պավլիկյանները: Հայ իրականության մեջ, գոնե մինչեւ Գրիգոր Մագիստրոսը, որն իրականում ներկայացնում էր կայսրությունը թոնդրակյաններին հալածելիս, աղանդավորների նկատմամբ բռնություններ կիրառելու քաղաքականություն չի իրականացվել:

Սարգիս Սեւանցի կաթողիկոսի օրոք բավական մեծ ազդեցություն ձեռք բերեց Տայքի կյուրապաղատությունը՝ Դավիթ կյուրապաղատի գլխավորությամբ: Նփրկերտի ու Ապահունիքի ամիրա Բատի մահվանից հետո Դավիթ կյուրապաղատը մեծ արշավանք սկսեց դեպի հարավ եւ գրավեց Մանազկերտը, որտեղից վտարեց արաբ բնակչությանը եւ ավերեց նրանց աղոթատները (մզկիթները): Դա առիթ ծառայեց Ատրպատականի ամիրա Մամլանին դեպի Մանազկերտ արշավելու համար՝ Բատի քեռորդի եւ հաջորդ Մրվան Ապումսար ամիրայի հետ միասին: Թշնամին հասավ մինչեւ Ծաղկոտն եւ Դիատին, սակայն Վաղարշակերտ քաղաքի մատույցներում հանդիպելով Գագիկ Ա թագավորի, Տայոց կյուրապաղատ Դավթի, Կարսի Աբաս եւ Վրաց Բագարատ թագավորների միացյալ ուժերին՝ խուսափեց ճակատամարտից եւ երկիրն ասպատակելով՝ վերադարձավ Ատրպատական: Շուտով արաբներից սպանվեց նրանց հետ թշնամացած Ապումսարը, եւ Դավիթ կյուրապաղատը զորքեր ուղարկեց Խլաթը գրավելու, սակայն 998 թվի Զատկին նրանք պարտություն կրեցին:

Մամլանն այս անգամ ավելի մեծ ուժերով հարձակվեց հայկական թագավորությունների եւ Դավիթ կյուրապաղատի իշխանության վրա: Հայկական թագավորությունների, Վրաց թագավորության եւ Տայքի կյուրապաղատության միացյալ ուժերը, որոնց հրամանատարն էր Վահրամ Պահլավունին, իսկ օգնականները՝ Տայոց զորավար Գաբրիել Ոչոպընտրյանը եւ վրաց զորավար Փերս Ջոջիկյանը, թշնամուն հանդիպեցին Մանազկերտի մոտակայքում եւ տեսնելով թշնամու մեծաթվությունը՝ զգուշացան ճակատ տալուց: Բանակում էր գտնվում հայոց հայրապետ Սարգիս Սեւանցին: 998 թ. հոկտեմբերի 18-ին թշնամին կամեցավ ճակատամարտի մեջ ներքաշել հայկական եւ վրացական միացյալ ուժերը, սակայն վերջիններս կրկին խուսափեցին դրանից: Այդ ժամանակ թշնամին ցրվելով սկսեց ավարառության ենթարկել երկիրը եւ թուլացրեց իր դիրքերը: Վահրամ Պահլավունին անմիջապես օգտագործեց այդ նպաստավոր կացությունը եւ Ծմբո գյուղի մոտ ջախջախիչ հարված հասցրեց թշնամուն եւ հետապնդեց նրա նահանջող կամ փախուստի դիմած զորամասերին: Ինքը՝ Մամլանը, հրաշքով փրկվելով, ապաստան որոնեց Արճեշում:

Դավիթ կյուրապաղատը, չնայած նրա իշխանության հզորանալուն, անկախ տիրակալ չէր եւ կայսրության վասալն էր: Բոլորովին չնվազեցնելով այդ քաղկեդոնիկ կամ վրացադավան հայ իշխանի արժանիքները՝ լոկ նշենք, որ նա սկիզբը դրեց այն կործանարար քաղաքականության, որով հայ իշխանները եւ թագավորները սկսեցին կամովին կամ առանց դիմադրության Բյուզանդական կայսրությանը հանձնել իրենց տիրույթները՝ փոխարենն անհաստատ կալվածքներ ձեռք բերելով կայսրության բուն տարածքում: Դրա հետեւանքով Հայաստանում ազգային պետական կառույցներն աստիճանաբար քաղաքական ասպարեզից անհետացան: Դավիթ կյուրապաղատը եղբայր կամ ժառանգներ չուներ եւ որոշեց իր իշխանությունը կտակել Բյուզանդական կայսերը: Ասողիկի խոսքերով՝ նա մահացավ ծեր հասակում՝ 449 թվին կամ Ք. հ. 1000 թվականին, սակայն Մատթեոս Ուռհայեցին հայտնում է, որ նա դավադրության զոհ դարձավ: Ուռհայեցի պատմիչը նշում է, որ վրաց արքեպիսկոպոս Իլարիոնը, հորդորվելով իշխաններից, առաջին անգամ փորձեց նրան թունավորել հաղորդության ժամանակ, սակայն Դավիթ կյուրապաղատը, այդ մասին իմանալով, դեղթափ (հակաթույն) ընդունեց եւ փրկվեց: Այդ ժամանակ Իլարիոնը մտնում է Դավթի ննջարանը եւ բարձը բերանին դնելով՝ տանջախեղդ է անում: Թվում է, թե պետք է հավատալ ժամանակակից Ասողիկի եւ ոչ թե Մատթեոս Ուռհայեցու տեղեկություններին, սակայն շատ ավելի հավանական է, թերեւս, երկրորդ հաղորդումը, քանի որ կյուրապաղատի կողմից Տայոց իշխանության կտակումը Բյուզանդիային, իրոք, կարող էր առաջ բերել իշխանների խոր դժգոհությունը, որոնք մտադիր չէին կորցնել իրենց ազատությունը:

Բարսեղ Բ (Վասիլ) կայսրը, 999 թվին վերադառնալով եգիպտական արշավանքներից, ժամանեց Կիլիկիա եւ այնուհետեւ՝ Փոքր Ասիա: Իմանալով Դավիթ կյուրապաղատի մահվան մասին՝ նա անմիջապես ճանապարհվեց Մելիտենե, որտեղ հանդիպեց Սեբաստիայի հայ քահանաներին՝ արտոնելով նրանց համարձակ լինել հավատի հարցերում, ինչը խանգարվել էր հույն միտրոպոլիտի հալածանքների հետեւանքով: Հուլիսի 7-ին, երբ նշվում էր Վարդավառի տոնը, նա հասավ Բալուի եւ Քղիի կողմերը, այնուհետեւ անցավ Արշամունյաց Երիզա, որտեղ ընդունեց իրեն ներկայացած Նփրկերտի նոր ամիրային, որն Ապումսարի եղբայրն էր, հետո անցնելով Հավճիչ՝ ափխազաց Բագարատ եւ վրաց Գուրգեն թագավորներին, իսկ նրանցից հետո Վանանդի Աբաս եւ Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորներին: Հայոց Գագիկ Ա թագավորը նրան չներկայացավ՝ համարելով այդ իր արժանապատվությունը վիրավորող: Բարսեղ (Վասիլ) Բ-ն որոշ ժամանակ սպասելուց եւ համոզվելուց հետո, որ Հայոց թագավորն իրեն չի ներկայանա, Ուղթիսի վրայով մտավ Տայք եւ տիրեց կյուրապաղատությանը: Ընդդիմադիր իշխաններին նա դուրս բերեց Տայքից եւ ուղարկեց կայսրության տարբեր կողմերը, իսկ Իլարիոն եպիսկոպոսին ծովախեղդ արեց՝ պարանոցին քար կապելով: Առայժմ կարգավորելով գործերը Տայքում՝ նա շարժվեց դեպի Խաղտոյառիճ եւ այնուհետեւ ուղեւորվեց կայսրության մայրաքաղաք: Վրաց Գուրգեն թագավորը փորձեց նրա հեռանալուց հետո տիրել Տայքին եւ անգամ հասավ մինչեւ Մամրվան, սակայն նրա դեմ դուրս եկավ Կանիկլոս մագիստրոսը, եւ մինչեւ 1001 թ. ձմեռը տեւած կռիվներից հետո կողմերը հաշտություն կնքեցին՝ պահպանելով հին սահմանները: Հաշտությունը կնքվեց Մեծոփաց անտառապատ լեռան վրա գտնվող Սբ Աստվածածին գյուղում:

Ասողիկը Բարսեղ Բ-ի Տայք գալու հետ կապված պահպանել է մի պատմություն՝ Տայքի ազատների եւ կայսեր հետեւակագնդի ռուս զինվորների միջեւ տեղ գտած բախման մասին: Սա բյուզանդական բանակում ծառայող ռուսական զորամասերի առաջին հիշատակությունն է Հայաստանում: Այս ընդհարումը, որ շատ է հիշեցնում մի կաթիլ մեղրի պատմությունը, ծագեց մի խուրձ խոտի պատճառով: Ռուզ (իմա՛ ռուս) զինվորներից մեկը խոտ էր տանում իր երիվարի համար, երբ Տայքի ազատներից մեկը փորձեց նրանից խոտը խլել: Նրանցից ամեն մեկն օգնության կանչեց իր յուրայիններին: Վրացի ազատները սպանեցին խոտը տանող առաջին ռուզ զինվորին, որին ի պատասխան՝ ռուզների (իմա՛ ռուսների) երեքհազարանոց զորամասը, որ Բարսեղ կայսրն օգնություն էր ստացել Կիեւյան մեծ իշխանից՝ իր քրոջը նրան կնության տալուց հետո, շարժվեց Տայքի ազատների դեմ, որոնք պարտություն կրեցին: Սպանվեցին նրանց Պատրիարք անունը կրող մեծ իշխանը, նրա Ոչոպընտրեա Գաբրիել եւ Հովհաննես որդիները, Ապուհարալի թոռ Չորտվանելը եւ շատ ուրիշներ:

Փաստորեն, սրանով ավարտվում են Սարգիս Սեւանցի կաթողիկոսի շրջանի գլխավոր իրադարձությունները: Կարելի է դրանց ավելացնել Հաշտյանքի, Խորձյանի, Ծոփքի, Բալահովտի եւ Պաղնատան տարածքում տեղի ունեցած զարհուրելի երկրաշարժը, որի հետեւանքով լեռները ճեղքվեցին, ժայռերը ջախջախվեցին, աղբյուրները ցամաքեցին, անջրդի վայրերում աղբյուրներ բխեցին, գյուղեր ու ավաններ կործանվեցին, շատերը փլատակների տակ զոհվեցին, եւ լաց ու կականն աշխարհը ծածկեց: Ավերվեցին Ճապաղջրի, Աթթախի եւ Ամիդի բերդերը: Երկրաշարժը տեղի ունեցավ 995 թվի օգոստոսի 19-ին, իսկ ցնցումները շարունակվեցին մինչեւ 996 թվականի մարտի 22-ը: Իրավացի է Մ. Օրմանյանը՝ գրելով, որ չնայած հիշատակների բացակայությանը՝ պետք է ենթադրել, որ Սարգիս կաթողիկոսը Եկեղեցու կողմից մեծ հոգածություն է հանդես բերել աղետյալների նկատմամբ:

Սարգիս կաթողիկոսի անվան հետ է կապված Սբ Հռիփսիմե եկեղեցու կառուցումը Անիի կաթողիկեի մերձավորությամբ: Վարդանի հաղորդմամբ՝ փախցնում եւ այդ եկեղեցի են բերվում Հռիփսիմյանց նշխարները, չնայած մյուս աղբյուրներն այդ մասին ոչինչ չեն հայտնում: Սարգիս կաթողիկոսի ծառայություններից մեկն էլ հայոց պատմության առաջ այն էր, որ նրա հրամանով, քաջալերությամբ ու հովանավորությամբ՝ Ասողիկը գրեց իր հրաշալի «Տիեզերական պատմությունը», որն ավարտեց 1004 թվականին:

Սարգիս Սեւանցին հովվապետեց 27 տարի՝ չնայած իր առաջացած տարիքին: Հասնելով, հավանաբար, 90-ամյա տարիքի՝ նա հոժարակամ որոշեց գործերից հեռանալ եւ իր ձեռքով օծեց իր հաջորդին: Հավանաբար նա քաշվեց Հոռոմոսի վանքը, որտեղ էլ մահացավ 1022 թվին: Նա Հայոց Եկեղեցու պատմության մեջ բարի համբավ թողեց:

Սարգիս կաթողիկոսի օրոք փայլեց Գրիգոր Նարեկացին: Ենթադրվում է, որ նա ծնվել է 951 թվին, որովհետեւ 977-ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա եւ մեծ հռչակ ձեռք բերել իր գիտության եւ իմաստության համար: Անձեւացյաց Գուրգեն Արծրունի թագավորի խնդրանքով գրում է «Երգ երգոց»-ի մեկնությունը: 5 տարի անց գրում է Ապարանից խաչի պատմությունը եւ զույգ ներբողյանները: «Նարեկի» թվականը համարվում է 1002-ը, իսկ մյուս ստեղծագործությունների գրման ժամանակը ճշտված չէ: Հայ մշակույթի մեծ երախտավորի ամբողջ կյանքն անցել է Նարեկա վանքում, որտեղ Անանիայից հետո վանահայր էր նրա եղբայր Հովհաննեսը: Ինչպես իրավացիորեն նշել է Մ. Օրմանյանը, «Մատյան ողբերգության»-ը կամ «Նարեկը» հայերի մեջ «Աստվածաշնչին» գրեթե համահավասար պատվի է արժանացել, որին հրաշագործ ու բուժիչ հատկություններ են վերագրվել: Շնորհիվ իր այդ անմահ ստեղծագործության՝ նա մտել է Հայոց Եկեղեցու տոնելի սրբերի կարգը, որը տեղի է ունեցել, թերեւս, XIV դարից ոչ շուտ: Նա մահացել է 1003 թվականի հոկտեմբերի 7-ին, ինչը համապատասխանում է 452 թ. մեհեկի 21-ին, եւ թաղվել է Նարեկա վանքում, որն ունենալով Սբ Սանդուխտ անունը՝ ստացել է նաեւ Սբ Գրիգոր անվանումը:

Հռոմեադավան հայերը պահել են Գրիգոր Նարեկացու տոնը եւ փորձում են նրան ներկայացնել ոչ միայն հունադավան, այլեւ կաթոլիկ կամ հռոմեադավան այն դեպքում, երբ նրա ստեղծագործություններում Հռոմի անգամ հիշատակությունը չկա: Լամբրոնացու ասածները կարող են վերաբերել ծայրահեղ դեպքում նրա քաղկեդոնիկ լինելուն եւ այն էլ հենվելով այն խախուտ հանգամանքի վրա, որ նա շատ ուրիշների պես կողմ է եղել Եկեղեցիների միության: Նման հայեցակարգին նպաստել են հայոց պետականության թուլանալն ու օտար նվաճողների դեմ պայքարում Բյուզանդիայից օգնություն ստանալու ակնկալիքները: Հայոց ազգային Եկեղեցին նախանձախնդրորեն դեմ էր դուրս գալիս միաբանական ձգտումներին եւ դրանց կրողներին այպանում էր Ծայթ անունով: Հնարավոր է, որ նշված պիտակը տային նաեւ Գրիգոր Նարեկացուն, քանի որ միաբանական միտումները բավական տարածված էին Վասպուրականի կողմերում, որտեղ գտնվում էին թե՛ Նարեկա վանքը եւ թե՛ Անձեւացի եւ Նարեկացի վարդապետները: Կասկածներ են եղել, թե նա համակրել է թոնդրակյաններին, եւ Գրիգոր Նարեկացին այդ հիմնովին մերժել է՝ գրելով ընդդեմ թոնդրակյանների «Սակս ազատութեան ի չար կարծեացն»-ը: Թուղթն ուղղված է, թերեւս, Սարգիս Սեւանցուն, եւ այնտեղ զարմանք է արտահայտված, որ իրեն Մուշեղ Թոնդրակեցու համախոհ են համարում: «Յայսմաւուրք»-ի համաձայն՝ եպիսկոպոսները եւ իշխանները ազատների ու տանուտերերի հետ միասին ժողով են հրավիրում եւ կանչում Գրիգոր Նարեկացուն՝ հրապարակավ հանդիմանելու եւ աքսորելու որպես հերձվածողի:

Սակայն ո՛չ ժողովի տեղն է հայտնի, ո՛չ թվականը եւ ո՛չ էլ մասնակիցների անունները: Այս անորոշ եւ տարտամ տեղեկության հիման վրա կաթոլիկները գտել են, որ Անիում են դատել Նարեկացուն, եւ հալածողն էլ եղել է Սարգիս կաթողիկոսը: Պահպանվել է հրաշագործ պատմության այն մասին, որ Նարեկացուն տանելու եկած հրավիրակները Նարեկ են հասնում ուրբաթ օրը, եւ Գրիգոր Նարեկացին նրանց հյուրասիրում է տապակած աղավնիներով: Իսկ երբ հրավիրակները հիշեցնում են օրվա ուրբաթ լինելը, Նարեկացին հրամայում է տապակած աղավնիներին թռչել, եւ վերջիններս կենդանանում են, փետրավորվում եւ թռչում հեռանում: Հիրավի, ե՛ւ մեղադրանքը, ե՛ւ աղավնիների հրաշագործ կենդանանալն անիմաստ ու անհեթեթ են: Հայտնի է, որ Գրիգոր Նարեկացին մահացել է աղոթամատույց գիրքը կամ «Մատյան ողբերգության»-ը ավարտելուց մեկ տարի անց, ուստի տեղին է կարծել, որ հալածանքի ենթարկվելու դեպքում իր ինքնագիր հիշատակարանում այդ մասին գոնե կակնարկեր: Իսկ այնտեղ հիշված են անգամ Բարսեղ (Վասիլ) կայսեր դեպի Տայք արշավելը եւ հյուսիսի այդ երկրամասերը գրավելը: Նարեկացու լեզուն կրում է հունականության ազդեցությունը, սակայն որեւէ փաստ չկա, թե այդ կապված է քաղկեդոնականությանը հարելու կամ համակրելու հետ:

Սարգիս Սեւանցու օրոք է գործել նշանավոր պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցին կամ Ասողիկը, որն իր կյանքը հիմնականում անցկացրել է Անիի հայրապետանոցում: Նրա գլխավոր երկը «Պատմութիւն տիեզերականն» է կամ, ինչպես Արիստակես Լաստիվերտցին է գրում, «Աշխարհապատումը»: Գրիգոր Մագիստրոսի հաղորդմամբ՝ նա գրել է Երեմիա մարգարեի մեկնությունը առաջացած տարիքում: Իր իսկ հավաստմամբ՝ Անանիա Մոկացի կաթողիկոսի օրոք հռչակված վարդապետներին հանդիպել է եւ վայելել նրանց ընկերակցությունը: Ըստ երեւույթին, նրա պատմությունը, որն ավարտվում է 1004 թ. դեպքերով եւ ցույց տալիս, թե նա դրանից հետո երկար չի ապրել, իր դեմ հակառակություններ է առաջ բերել, որի մասին գրել է, թե ծանրասիրտ ու խստապարանոց հայ ազգի կողմից արժանացել է փառքի ու ենթարկվել անարգանքի, գոհունակության ու պարսավանքի:

Ասողիկի ժամանակակիցն է Ուխտանես պատմիչը, որը եղել է Սեբաստիայի եւ անգամ Ուռհայի եպիսկոպոս: Ուխտանեսի հաղորդմամբ՝ նա եղել է Անանիա Նարեկացու աշակերտը եւ նրա հանձնարարությամբ էլ գրել է երեք մասից բաղկացած պատմությունը, որի երրորդ մասը եւ երկրորդի մի բաժինը դեռեւս հայտնաբերված չեն: Պատմությունը չի պահպանել կենսագրական տեղեկություններ նրա մասին:

Նշանավոր վարդապետներից էր Կոզեռն մականունով հայտնի Հովհաննես Տարոնցին, որին զանազան աշխատություններ ու գրվածքներ են վերագրվում, սակայն մեզ հասած որեւէ նշանավոր գործ չունենք: Հիշվում են նաեւ Սարգիս, Տիրան եւ Ենովք վարդապետները՝ կաթողիկոսարանից, Գրիգոր վարդապետը, Սամվել Կամրջաձորցին, Հովսեփ Հնձացին եւ ուրիշներ:

Հայկական աղբյուրներն ըստ ամենայնի գովերգում են Հայոց Առաքելական Եկեղեցին եւ նրա դավանանքը, իսկ հույները ձգտում են ամեն կերպ անարգել Հայոց Եկեղեցին եւ պայքարել նրա դեմ: Քաղկեդոնական վեճերին նոր զարկ տվեց Միտանոյիդես մականունը ստացած Նիկոն Պոնտացին, որը գրել է «Ընդդէմ ամբարիշտ կրօնից Հայոց» աշխատությունը եւ նրան որպես հավելված՝ «Կարգաւորութիւն վասն դարձին Հայոց»-ը: Ասվում է, որ Նիկոնը ծագումով հայ էր, ծնունդով՝ պոնտացի, եւ 12 տարի աշակերտել էր Պափլագոնիայի Ոսկեքար վանքում: Դրանից հետո եկել էր Հայաստան՝ քարոզելու հունադավանություն եւ իբր կարողացել էր փրկել հայերին բազում մոլորություններից: Քարոզել է նաեւ Կրետեում ու Հունաստանում եւ Հունական ու Կաթոլիկ Եկեղեցու տոնելի սուրբ է հռչակվել, որը նշվում է նոյեմբերի 26-ին: Հայերին ուղղված մեղադրանքները եւ նրանց վերագրված մոլորությունները նորություններ չեն եւ վերաբերում են երկու բնություն կամ կամք չընդունելուն, խաչի օծմանը, պատկերների չշատացնելուն, Աստվածահայտնության տոնի օրվան, բաղարջ հացին, անապակ բաժակին, մատաղի օրհնությանը եւ այլն: Ասողիկը նրա մասին չի հիշում: Մի հանգամանք, որ վկայում է Հայկական թագավորություններում նրա չքարոզելու մասին: Այլ խոսքով՝ նա քարոզչություն է տարել բյուզանդական Հայաստանում, որտեղ նա եւ նրա նմանները, ստիպելով որոշ հայերի դառնալ հայ-հոռոմ, կարծել էին տալիս, թե հայերին ազատել են բազում մոլորություններից: Իսկ այդ շրջանում մասամբ բռնությամբ կամ հրապուրվելով բավական թվով մարդիկ հա