(946-968)
 

946 թվին հայոց հայրապետ ձեռնադրվեց Անանիա Ա Մոկացին, որն իր ժամանակաշրջանի նշանավոր դեմքերից էր: Ծնվել էր Մոկքում եւ եղել Վարագա սուրբ ուխտի առաջնորդը, այլ խոսքով՝ Աղթամարի հայրապետանոցի հետ անմիջականորեն առնչված չէր: Աշոտ-Դերենիկը նրան կաթողիկոսական աթոռ բարձրացրեց, անշուշտ, հաշվի առնելով նրա մեծ արժանիքները: Այն իրողությունը, որ հետագայում Անանիա Ա Մոկացին գերադասեց Արծրունյաց տիրույթներից անցնել Բագրատունիների հովանավորության ներքո, Մ. Օրմանյանին մտածել է տվել, որ նրա ընտրության հարցում, թերեւս, կարեւոր դեր է խաղացել նաեւ Աբաս թագավորը՝ հեռահար այն նպատակով, որ առանց բարդությունների՝ հայրապետանոցը կրկին վերահաստատի Բագրատունիների կենտրոնական թագավորությունում: Անանիա Ա-ն, բոլոր աղբյուրների համաձայն, հովվապետել է 22 տարի, ուստի նրա վախճանը պետք է դնել 968-ին: 954 թվին մահացավ Աշոտ-Դերենիկը, չնայած Ասողիկը եւ Ստեփանոս Օրբելյանն այդ դնում են հայոց 407, այսինքն՝ քրիստոնեական տոմարի 958 կամ 959 թվին:

Անանիայի հովվապետության շրջանում 28 տարի զուտ անվանապես ամիրապետ էր Մոթի-Պիլլահը՝ ունենալով համեստ թոշակ եւ մեկ գրագիր: Փաստական իշխանությունը Մսիզ եւ նրա որդի Ազետ-Դեւլեթ ամիրաների ձեռքում էր: Ամիրապետի կամ խալիֆի իշխանությունը՝ որպես գերագույն իշխանություն, կորցրեց իր նշանակությունը, քանի որ Մսիզ-Լեդին-Ալլահը հիմք դրեց Ֆաթիմյանների խալիֆայությանը՝ գրավելով Եգիպտոսն ու Արաբիան: 968-ին նա իրեն խալիֆ հռչակեց: Կոստանդին Է կայսրը, կրկին իշխանության գլուխ գալով, գահակալեց մինչեւ 959 թիվը. նրան թունավորեց որդին՝ Ռոմանոս Բ-ն: Սակայն սա էլ իշխեց ընդամենը 4 տարի եւ մահացավ՝ թունավորվելով Թեոփանե կայսրուհուց, որն ամուսնացավ Նիկեփորոս Փոկաս զորավարի հետ եւ նրան կայսր հռչակեց: Հավանաբար կայսրուհին գոհ չէր նորաթուխ կայսրից, քանի որ հայազգի զորավար Հովհաննես Չմշկիկին միանալով՝ կազմակերպեց սրա սպանությունը, եւ Չմշկիկը 969 թվին՝ Անանիա Մոկացու մահից շատ չանցած, կայսր հռչակվեց: Չմշկիկը, որ նշանավոր հետք է թողել բյուզանդական պատմության մեջ, սերում է Թեոփիլե Գուրգենի ընտանիքից: Ազգությամբ հայ էր ոչ միայն Չմշկիկը, այլեւ Նիկեփորոսը, որը նշանավոր Վարդ պատրիկի որդին էր:

Անանիա Ա Մոկացին սկզբնաղբյուրներում մշտապես հիշվում է գովասանական խոսքերով՝ «ամենաերջանիկ սրբութեամբ գերապատուեալ», «բարեշնորհ իւրոց վիճակելոցն» եւ այլն: Սամվել Անեցու տեղեկությունների համաձայն՝ նա իր աթոռակալության 22 տարիներից 5-ը անցկացրել է Աղթամարում եւ 17-ը՝ Վարագում: Մ. Օրմանյանը նման դասակարգումը չի ընդունում, քանի որ 949 թվին նա Սյունիք է մեկնում Հակոբ եպիսկոպոսի կնճռոտ խնդրի առնչությամբ: Դրանով իսկ Աղթամարում նրա 5 տարի աթոռակալելը պարզապես հնարավոր չէ, իսկ ինչ վերաբերում է Վարագում 17 տարի հովվապետելուն, ապա պետք է ենթադրել, որ Սամվել Անեցին շփոթել է նրա՝ Վարագում առաջնորդության տարիները կաթողիկոսության շրջանի հետ: Ամեն ինչից դատելով՝ հավանաբար արդեն 949-ին նա թողել է Աղթամարը, ձեռնամուխ եղել հյուսիսային նահանգներում կաթողիկոսության իրավունքների պաշտպանությանը, այնուհետեւ, թերեւս կարճ ժամանակով, հովվապետել Վարագում եւ ապա տեղափոխվել Կարս քաղաքը՝ անցնելով Աբաս թագավորի հովանավորության ներքո: Անանիա Ա Մոկացին սկզբում փորձեց հարցը լուծել գրագրությամբ, սակայն Սյունյաց Հակոբ եպիսկոպոսի հարուցած խնդիրը, որ Ստ. Օրբելյանը որակում է որպես ապստամբություն, ստիպում է նրան անձամբ ուղեւորվել Սյունիք:

Ստ. Օրբելյանի հաղորդման համաձայն՝ Հակոբ եպիսկոպոսը, որ Հովհաննես կաթողիկոսի ազգականներից էր եւ նրա կողմից էլ ձեռնադրվել էր Սյունյաց միտրոպոլիտ, շեղվել է Հայոց կաթողիկոսների ենթակայությունից՝ այսպես կոչված Աղվանից կաթողիկոս Սահակի թելադրանքով: Վերջինս փորձել էր խզել իր կապերը Հայոց կաթողիկոսության հետ եւ ինքնագլուխ դառնալ՝ հրաժարվելով հայոց հայրապետի ենթակայությամբ արքեպիսկոպոսության կարգավիճակից: Հայոց Արեւելից կողմերի այս խլրտումներն արդյունք էին Հայ Բագրատունիների թագավորության կենտրոնական իշխանության թուլացման, որը նախադրյալներ էր ստեղծում անջատողական շարժումների համար: Քաղաքական անհանգիստ կյանքն արտահայտվում էր նաեւ կրոնական հարցերում, որտեղ դավանական մի ճամբարից մյուսին անցնելը լոկ շղարշում էր խնդրի քաղաքական ուղղվածությունը: Ի դեմս Սահակ կաթողիկոսի՝ փորձ արվեց, այսպես կոչված, Աղվանից կաթողիկոսության ազդեցության ներքո առնել հարեւան երկրամասերը: Սահակն ինքը սկսեց նրանց մյուռոն բաժանել եւ նրանց համար ձեռնադրություններ կատարել՝ օգտվելով Հայոց կաթողիկոսների թափառումներից եւ Աղթամարում մեկուսանալուց: Հարկ է նշել, որ պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ այդ կողմերի՝ հիմնականում Բագրատունյաց տոհմից իշխանները չէին կամենում թեկուզ անուղղակիորեն հայտնվել Արծրունյաց գահակալների ազդեցության ոլորտում:

Հակոբ եպիսկոպոսը, որ Սյունյաց առաջնորդ էր ձեռնադրվել 918 թվին, իշխանների ու իշխանուհիների օգնությամբ պայծառացրել էր Սյունյաց աշխարհի վանքերն ու եկեղեցիները, մյուռոնը վերցնում էր Սահակ կաթողիկոսից եւ ձեռնադրությունների համար դիմում էր նրան: Չնայած Ստ. Օրբելյանը փորձում է Հակոբ եպիսկոպոսի վարքագիծն արդարացնել՝ այն պատճառաբանելով Հայոց կաթողիկոսի թափառական կյանքով, այնուամենայնիվ հենց Սյունյաց պատմիչի հաղորդումից պարզ է դառնում, որ Հակոբը, պարտավոր լինելով ամեն տարի այցելել կաթողիկոսին, երկար տարիներ չէր եկել սբ Գրիգորի աթոռ, այսինքն՝ կաթողիկոսարան:

Անանիա Ա Մոկացին, որպես վճռական քայլ, անմիջապես տեղափոխվեց Բագրատունյաց տիրույթները: Ժամանելով Կարս եւ որոշ ժամանակ վայելելով Աբաս թագավորի հյուրասիրությունը՝ նա այնուհետեւ իր աթոռանիստը դարձրեց Արգինա գյուղը՝ Անիից ոչ շատ հեռու՝ Ախուրյան գետի առափնյա շրջանում, որտեղ մինչ այդ էլ նշանավոր մի վանք կար: Հայոց կաթողիկոսը նվիրակների միջոցով իր մոտ հրավիրեց Սահակ կաթողիկոսին եւ Հակոբ եպիսկոպոսին՝ հորդորելու, որ նրանք ետ կանգնեն իրենց բռնած դիրքից: Սակայն սրանք չներկայացան, որն էլ ստիպեց կաթողիկոսին անձամբ մեկնել Սյունիք եւ պատժել նրանց կամ հնազանդեցնել: Կաթողիկոսի կտրուկ եւ արդյունավետ գործելակերպը տվեց արդյունք: Սիսականի Սմբատ եւ Բաղաց Ջվանշիր իշխանները՝ դիմավորելով նրան, մեծ պատվով ուղեկցեցին դեպի Տաթեւ, որտեղ Հակոբ եպիսկոպոսը մեղայականով նրան ներկայացավ՝ հնազանդվելով հայոց հայրապետին եւ սբ Լուսավորչի աթոռին: Բավարարվելով Հակոբի ենթակայությամբ՝ նա օրհնեց նրան եւ պատրաստվում էր անցնել Հայոց Արեւելից կողմերը, երբ լուր ստացվեց հայոց թագուհու մահվան մասին: Կաթողիկոսն անմիջապես վերադարձավ Կարս՝ կատարելու Աբաս թագավորի կնոջ հուղարկավորությունը:

Անանիա Մոկացու Կարս վերադառնալը Հայոց Արեւելից կողմերում փոխեց կացությունը: Սահակ կաթողիկոսը շուտով մահացավ, եւ նրան փոխարինեց հանգուցյալի ազգականներից Գագիկը, որն անկատար օծմամբ էր ձեռնադրված: Հակոբը, որ շարունակում էր գաղտնի գործել, ամեն կերպ խանգարում էր, այսպես կոչված, Աղվանից Եկեղեցին Հայոց կաթողիկոսին ենթարկվելուն: Իր հերթին Անանիան էլ գրում է Հայոց Արեւելից կողմերի իշխաններին, որ հեռու մնան անունով միայն կաթողիկոս Գագիկից: Իշխանների մի մասի համաձայնությամբ՝ կաթողիկոս է ընտրվում Հովնան անունով մի եպիսկոպոս, որը ներկայանում է Անանիային եւ ձեռնադրվում նրա կողմից: Շուտով հիշյալ երկու կաթողիկոսների միջեւ մեծ հակառակություն առաջ եկավ, եւ քանի որ Հովնանն էլ ընտիր անձնավորություն չէր, երկուսն էլ երկրամասի իշխանների եւ բնակչության համար դարձան խոտելի եւ անընդունելի: Իրազեկվելով այդ մասին՝ Անանիան մեկնեց Խաչեն, հյուրընկալվեց տեղի Գրիգոր իշխանի կողմից: Արգախ կոչված վայրում հատուկ ժողով հրավիրվեց, որին մասնակցեցին Գագիկ եւ Հովնան կաթողիկոսները, բոլոր իշխանները, եպիսկոպոսները եւ բազմաթիվ այլ նշանավոր հոգեւոր անձինք: Ժողովը քննության առավ Հայոց եւ այսպես կոչված՝ Աղվանից կաթողիկոսությունների փոխհարաբերության խնդիրը, վեր բարձրացրեց հին փաստաթղթերը եւ ընդունեց Անանիա կաթողիկոսի պահանջները: Թե՛ Գագիկ եւ թե՛ Հովնան կաթողիկոսները, անարժան համարվելով, հեռացվեցին կաթողիկոսական գահից: Հաջորդին ընտրելու համար ժողովի մասնակիցները ժամանակ խնդրեցին: Իսկ երբ Խաչենի Գրիգոր իշխանը միջնորդեց Գագիկի համար, հետեւեց կաթողիկոսի հստակ եւ կտրուկ պատասխանը. «...կրկին ծնեալն վիժեալ լինի, եւ կրկին պսակեալն անվաւեր կոչեսցի»:

Երկու խոսք այն մասին, թե ինչու Հայոց Արեւելից կողմերի կաթողիկոսությունը կոչվում էր Աղվանից, եւ ինչպես էին վերջինիս եւ Հայոց կաթողիկոսության փոխհարաբերությունները: Աղվանից Եկեղեցին՝ որպես Հայոց Եկեղեցու ենթակայության ներքո գտնվող Եկեղեցի, հանդես եկավ Աղվանից թագավորության գոյության շրջանում՝ IV դարում: Մեծ Հայքի թագավորության 387 թ. բաժանումից եւ 428 թ. նրա անկումից հետո Պարսից արքունիքն արմատապես ձեւեց Այսրկովկասյան երկրների քաղաքական քարտեզը, որի արդյունքում մի շարք հայկական երկրամասեր միացվեցին հարեւան Վիրքի եւ Աղվանքի վարչական միավորներին: 428 թվին՝ Ուտիքը, իսկ 451 թ. կամ դրանից շատ չանցած՝ Արցախը, միավորվեցին Աղվանից մարզպանությանը, որի արդյունքում, ի համապատասխանություն վարչական կարգավիճակի, Ուտիքի եւ Արցախի հոգեւոր թեմերը հայտնվեցին Աղվանից Եկեղեցու ենթակայության տակ: Հասկանալի է, որ Աղվանից Եկեղեցին ենթարկվում էր Հայոց Եկեղեցուն:

Շատ շուտով հայկական երկրամասերը սկսեցին կարեւոր դեր խաղալ Աղվանից մարզպանության մեջ, իսկ երբ խազարական արշավանքների պատճառով Աղվանից կաթողիկոսանիստը Չողից տեղափոխվեց Կուրի աջափնյակը՝ Հայոց Արեւելից կողմեր, ապա Աղվանից կաթողիկոսությունը վերածվեց սովորական հայկական կաթողիկոսության, որը լոկ ավանդույթի ուժով պահպանում էր նախկին անվանումը՝ այլեւս ոչ մի էական առնչություն չունենալով Աղվանքի հետ, եթե չհաշվենք բուն Աղվանքի տարածքում գտնվող եկեղեցական թեմերի ենթակայությունը նրան: Կապված վարչաքաղաքական բաժանման եւ հոգեւոր-եկեղեցական կառույցի հետ՝ Աղվանից անունը, քանի որ մարզպանության կազմում գտնվում էին նաեւ Ուտիքն ու Արցախը, տարածվեց նաեւ Հայոց Արեւելից կողմերի վրա՝ ստեղծելով կամ ծնելով այն թյուր կարծիքը, թե իբր դրանք Աղվանից երկրամասեր են: Իրականում, որպես երեւույթ, դա հիշեցնում էր Պրուսական թագավորության անունը, երբ վերջինս, լինելով գերմանական պետություն, պատմական իրադարձությունների բերումով՝ իր վրա էր վերցրել լիտվական պրուս ցեղի անունը:
Ավանդական պատմության համաձայն՝ որը բերում է Ստ. Օրբելյանը, Հայոց եւ Աղվանից Եկեղեցիների հարաբերությունները ծնունդ են առնում Աղվանից Գրիգորիս կաթողիկոսի ժամանակներից, որին ձեռնադրել էր Գրիգոր Լուսավորիչը՝ Ուռնայր թագավորի խնդրանքով:

Գրիգորիս եպիսկոպոսը, որ համարվում է Աղվանից առաջին կաթողիկոսը, Գրիգոր Լուսավորչի թոռն էր եւ զոհվեց 330 կամ 331 թվին՝ Տրդատ Գ Հայոց թագավորի մահվանից շատ չանցած: Ուռնայրը ո՛չ Գրիգորիսի ժամանակակիցն էր եւ ո՛չ էլ Տրդատի, այնպես որ նման համադրությունը ուշ ժամանակների քաղաքական ինչ-ինչ նպատակներ հետապնդող հեղինակների գործն է: Սակայն կարեւորն այդ չէ: Էականն այն էր, որ Հայոց կաթողիկոսն Արգահի ժողովում փաստաթղթերով ցույց տվեց, որ Գրիգորիս կաթողիկոսից հետո Աղվանից Եկեղեցին 440 տարի ենթարկվել է Հայոց Եկեղեցուն, եւ նրանց կաթողիկոսները՝ մինչեւ Աբրահամ Աղբաթանեցին, ձեռնադրվել են Հայոց հայրապետների կողմից: Դրանից հետո քաղկեդոնականություն ընդունեց Վրաց Եկեղեցին՝ Կյուրոնի գլխավորությամբ, եւ փորձեց անկախանալ Աղվանից կոչված Եկեղեցին: Սակայն Աբրահամ Աղբաթանեցի եւ Հովհաննես Բագարանցի կաթողիկոսների մահից հետո Աղվանից Եկեղեցու ենթակայությունը Հայոց հայրապետներից վերականգնվեց: Այս կացությունը շարունակվեց մինչեւ Եղիա Արճիշեցին, երբ Սպրամ Աղվանից տիկինն իր մերձավոր եւ սիրող Բակուրին կաթողիկոսացրեց Պարտավում՝ Ներսես անունով:

Այդ կատարվեց առանց Եղիա կաթողիկոսի իմացության, որը գալիս է Հայոց Արեւելից կողմեր եւ Սպրամին ու Բակուրին իրար կապելով ու խայտառակելով՝ վերջինիս կարգալույծ է անում՝ նաեւ քակեդոնականությանը ծածուկ հետեւելու համար եւ նոր կաթողիկոս է ձեռնադրում: Տեղի իշխանները երդվում են նրան, որ այլեւս նման բան թույլ չեն տա: 137 տարի անց Բուղայի արշավանքների եւ Գեւորգ կաթողիկոսի գերության ժամանակ Աղվանից կաթողիկոս են ձեռնադրում կաթողիկոսի դրած եպիսկոպոսներից Հովնանին, որը փախել էր Հայոց Արեւելից կողմեր, սակայն գերությունից վերադարձած Գեւորգ կաթողիկոսը չի ճանաչում նրա ձեռնադրությունը եւ միայն Համամի խնդրանքով եւ ներումն աղերսելով՝ նրան կրկին ձեռնադրում է: Քաղաքական թոհուբոհի պայմաններում Հայոց Արեւելից կողմերում ինքնագլուխ ձեւով թերակատար կաթողիկոսներ են ձեռնադրվում 69 տարի շարունակ: Անշուշտ, խոտելի են այս թվականները, որոնք ճշտման կարիք ունեն, սակայն վիճակն ընդհանուր առմամբ ճիշտ է արտացոլված Օրբելյանի կողմից:

Համաձայնելով Հայոց Արեւելից կողմերի իշխանների խնդրանքին՝ կաթողիկոսի ընտրությունը որոշ ժամանակով հետաձգելուն՝ լավ թեկնածու գտնելու համար, Անանիան եկավ Սյունիք, որպեսզի Տաթեւում վերջացնի Հակոբ եպիսկոպոսի գործը եւս: Սակայն վերջինս ոչ զղջաց եւ ոչ էլ ներկայացավ նրան՝ փախչելով Բաղաց բերդը եւ ապավինելով Ջվանշիր իշխանին: Անանիան եւս բազմիցս իր մոտ հրավիրեց, սակայն Հակոբը, օգտվելով Բաղաց Ջվանշիր եւ Սիսականի Սմբատ իշխանների աջակցությունից, ընդդիմացավ եւ չներկայացավ: Ձմեռվա պատճառով Անանիան ստիպված էր ետ դառնալ, բայց մինչ ճանապարհ ընկնելը՝ նա ավերեց Տաթեւի եպիսկոպոսությունը եւ նզովեց իշխաններին եւ եպիսկոպոսին: Ըստ Օրբելյանի՝ դեպքերը տեղի ունեցան 950 թվի տարեգլխին: Հակոբի բռնած դիրքը ոգեւորեց Աղվանից Գագիկ լուծարված կաթողիկոսին, որը չենթարկվեց կաթողիկոսի որոշմանը: Եվ այս երկուսը 8-9 տարի գտնվում էին ապստամբ վիճակի մեջ: Անանիայի մշտական նամակագրությունը ոչինչ չտվեց, երկուսն էլ անդրդվելի մնացին: Սակայն 958 թվին մահացան Հակոբն ու Գագիկը, եւ հիշյալ երկրամասի իշխանները ձեռնադրության խնդրով դիմեցին Անանիային:

959 թվին Հայոց կաթողիկոսը երրորդ անգամ եկավ Սյունիք, հոգ տարավ Տաթեւի վերաշինությանը, ընդունեց Ջվանշիր եւ Սմբատ իշխանների մեղայականը, ազատեց նրանց բանադրանքից եւ Ջվանշիր իշխանի որդուն՝ Վահանավանքի առաջնորդ Վահանին ձեռնադրեց Սյունյաց միտրոպոլիտ: Սակայն որպես պատիժ՝ ըմբաստության համար, Սյունյաց աթոռը զրկվեց մինչ այդ ունեցած բացառիկ պատիվներից. այն է՝ «Խաչ զառաջեաւ, գաւազան մեծագին, եւ բազմական ոսկեթել»: Վահանը եպիսկոպոսապետեց 6 տարի՝ 961 կամ 962 թվից մինչեւ /968 թվերը: Վահանը եւ Սյունյաց իշխանները երդվեցին Հայոց հայրապետին, որ այլեւս նման բան չի կրկնվի, եւ ապստամբ եպիսկոպոսները կհանձնվեն Հայոց կաթողիկոսին:

Հայոց Արեւելից կողմերում այդ ժամանակներում մահացավ Գագիկ կաթողիկոսը, իսկ Հովնանը հեռացվել էր պաշտոնից, այնպես որ Անանիա Մոկացին Սյունիքից ուղեւորվեց դեպի Արցախական աշխարհ, սակայն դեռ կաթողիկոսի ընտրությունը չիրականացրած՝ ստիպված եղավ մեկնել Վասպուրական, որտեղ, ինչպես փորձում է Ստ. Օրբելյանի հաղորդումը մեկնաբանել Մ. Օրմանյանը, հավանաբար մահացել էր Աբուսահլ-Համազասպ Արծրունի թագավորի կինը: Սյունյաց պատմիչի խոսքերով՝ Անանիայի մեկնելուց հետո տեղի Իշխանիկ, Սենեքերիմ, մյուս Սենեքերիմ, Ջվանշիր եւ Գուրգեն իշխանները մեծապես զղջում են կատարվածի համար եւ որպես կաթողիկոսական թեկնածու՝ առաջադրում են Դավիթ Խոտակերացի անունով կրոնավորին ու ուղարկում Անանիա Ա Մոկացու մոտ ձեռնադրվելու: Չնայած հայտնի չէ, թե որտեղ տեղի ունեցավ ձեռնադրությունը՝ Աղթամարո՞ւմ, թե՞ Արգինայում, պետք է ենթադրել, որ այնուամենայնիվ այդ իրականացվեց Արգինայում: Շնորհիվ Հայոց կաթողիկոսի համառ եւ հետեւողական քայլերի՝ Հայոց Եկեղեցու պառակտման փորձերը տապալվեցին, որը համընդհանուր գոհունակություն առաջ բերեց:

Պետք է ասել, որ Սյունյաց Հակոբ եպիսկոպոսի եւ այսպես կոչված՝ Աղվանից Սահակ կաթողիկոսի ըմբոստությունը Հայոց հայրապետի գերագույն իշխանության դեմ արձագանք գտավ Հայաստանի հարավում՝ հանձինս Անձեւացյաց Խոսրով եպիսկոպոսի: Սկզբնաղբյուրներում նրա անձը հիշվում է գովեստով ու հարգանքով, սակայն նրա կյանքի մասին ու ծագման վերաբերյալ տեղեկություններ գրեթե չեն պահպանվել: Առաջին անգամ նա հիշվում է որպես փեսա Անանիա Նարեկացու հորեղբոր եւ նշանավոր Սահակ, Հովհաննես եւ Գրիգոր Նարեկացիների հայր: Հայտնի չէ, թե ինչպես է աշխարհիկ կյանքը թողել եւ հոգեւոր աստիճան ընդունել, սակայն իր արժանիքների համար հասավ Անձեւացյաց գավառի եպիսկոպոսության: Ամեն ինչից դատելով՝ Անձեւացյաց գավառի Նար գյուղից էր, որին եպիսկոպոս ձեռնադրեց Աղթամարում հաստատված վերջին կաթողիկոսը՝ մինչեւ Անանիա Ա Մոկացու աթոռակալությունը:

Ըստ երեւույթին, Հակոբ եպիսկոպոսի եւ Սահակ կաթողիկոսի անհաջող փորձը ստիպեց, որ Խոսրով Անձեւացյաց եպիսկոպոսը նույնպես ենթարկվի Հայոց կաթողիկոսին: Կար մի հանգամանք եւս: Անանիա Մոկացու հեռանալն Արգինա բնավ էլ հաճելի չէր եղել Արծրունի թագավորներին, որոնք երբեմն նրա դեմ ուղղված քայլեր էլ կատարեցին: Հավանաբար դրա արտահայտություններից մեկն էլ Խոսրով Անձեւացու հարելն էր Հակոբ եպիսկոպոսին ու Սահակ կաթողիկոսին: Սակայն Խոսրովի շարժումն առանձնակի չափեր չընդունեց, քանի որ պատմությունը ոչինչ չի ասում Հայոց հայրապետի կողմից նրան հալածելու մասին: Հայոց հայրապետի եւ Խոսրով եպիսկոպոսի հաշտվելը, հավանաբար, տեղի ունեցավ Անանիա Մոկացու՝ Հայոց Արեւելից կողմերից Վասպուրական գալու ժամանակ, երբ մահացել էր Աբուսահլ-Համազասպ թագավորի կինը: Այդպես է ենթադրում Մ. Օրմանյանը, եւ այդ է հաստատում Գրիգոր Նարեկացու՝ իր հորը տված գնահատականը՝ «յոյժ հետեւողի պատուիրանացն Աստուծոյ»:

Անանիա Ա Մոկացու հովվապետության շրջանում մեծապես ծաղկեցին վանական հաստատությունները, աճեց նրանց թիվը: Դրան մեծապես նպաստեցին Ռոմանոս Լեկաբենոսի կողմից կայսրության տարածքում հայ հոգեւորականության հալածանքները: Չհամաձայնվելով ընդունել քաղկեդոնականությունը՝ հայ հոգեւորականները բազմությամբ եկան եւ հաստատվեցին հայոց թագավորություններում ու իշխանություններում՝ գրկաբաց ընդունվելով հոգեւորականության, իշխանական դասի եւ բնակչության կողմից: Առաջին վանքերից մեկը, որ հիմնադրեցին կայսերական հալածանքներից խուսափած կրոնավորները, Կամրջաձորի վանքն էր Արշարունյաց գավառում՝ Կապույտ գետակի ձորակում՝ կամրջի մոտ (հետագայում՝ Չալդրան):

Սակայն մի ավանդության համաձայն՝ Կամրջաձոր անունով վանք է եղել Փոքր Հայքի Լիկանդոն գավառում, եւ վերջինիս վանահայր Հովհաննեսը, խաչափայտի մասունքը վերցնելով, փախչում է Բագրատունյաց թագավորություն եւ Աբաս թագավորի հովանավորությամբ կառուցում նոր Կամրջավանքը՝ 939 թվին: Սակայն մեկ այլ տեղեկությամբ՝ Հովհաննես վանահայրը Հրազեն նշան կոչված խաչափայտը բերում է Կամրջաձոր վանքը Եգերացվոց աշխարհից: Թերեւս ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, երբ կարծում է, որ վանքն իր հայանուն կոչումն առաջին անգամ ստացավ Այրարատում: Վանական միաբանությունը հիմնեցին վանահոր հետ եկած 40 կրոնավորներ, սակայն շատ չանցած՝ միաբանության անդամների թիվը հասավ 300-ի: Հովհաննեսին հաջորդեց Պողիկարպոսը, որը հայտնի էր որպես կրոնի հավաստի պահապան, իսկ նրան էլ՝ նշանավոր Սամվել Կամրջաձորեցին, որն Ասողիկի վկայությամբ՝ բազմաշնորհ էր Սուրբ Գրքերի գիտության եւ երաժշտության մեջ:

Մյուս վանքը, որ կարեւոր դեր է խաղացել Հայոց Եկեղեցու պատմության մեջ, Հոռոմոսն է կամ Հոռոմոց վանքը, քանի որ շինողները եկել էին Հոռոմոց կողմերից:

Կոչվել է նաեւ Խոշավանք՝ իր երկու քառակուսի աշտարակների պատճառով: Վանքը կառուցվեց Շիրակում՝ Հովհաննես վանահոր կողմից, որն աչքի էր ընկնում առաքինությամբ եւ ողորմած վարքով: Վանքը հիմնադրվեց Աբաս թագավորի օրոք, հետո ավերվեց Ապլհաճ պարսիկ ամիրայի ձեռքով եւ վերստին շինվեց Հովհաննես Սմբատ թագավորի կողմից եւ թերեւս այդ ժամանակներից էլ ստացավ Սբ Հովհաննես անունը: Իսկ մինչ այդ այն կոչվել է Սբ Շողակաթ:

Նորաշեն է համարվել Շիրակի Դպրեվանքը, սակայն այն միայն վերաշինվել էր, քանի որ նրա գոյությունն արձանագրված է արդեն VII դարում՝ կապված Բարսեղ Ճոն վարդապետի ժամանակների հետ: Նշանավոր էր Կապուտքարի վանքը, որը տեղադրում են Կապույտ գետի ձորում՝ Երասխաձոր գավառում: Դերջան գավառում հիմնվեց Խլաձորի Սբ Գրիգոր վանքը՝ Սիմոն վարդապետի կողմից: Վերջինիս հաջորդեցին Պետրոս եւ Բարսեղ վանահայրերը: Վարդիկ հայրը հիշվում է որպես Վանգո վանքի հիմնադիր՝ ընկերակից ունենալով Կարմիր հորը: Նրանք եկել էին Ծոփաց աշխարհի Պաղնատուն գավառից: Կարնում հիմնադրվեց Հնձուց վանքը՝ Սարգիս վարդապետի կողմից: Վանքն իր անունը ստացավ մոտակա Հինձք գյուղի անունով եւ հայտնի է նաեւ Սբ Աստվածածնի Կարմիր վանք անունով: Վասպուրականի Ռշտունյաց գավառում հիմնադրվում է Նարեկի վանքը, որին մեծ հռչակ բերեց Խոսրով Անձեւացու խնամի Անանիա Նարեկացին: Նա եղել է Հովհաննես եւ Գրիգոր Նարեկացիների ուսուցիչը, նրան աշակերտել է Ուխտանես պատմիչը:

Վայոց ձորում Ստեփանոս վարդապետը հիմնեց Ցախացքարի վանքը, Ձորագետ գավառում մեծ հռչակ ձեռք բերեցին Սանահնի Սբ Ամենափրկիչը եւ Հաղպատի Սբ Նշանը, որոնք արդյունավոր մշակութային եւ հոգեւոր գործունեություն ծավալեցին նաեւ հետագա դարերում: Սանահնի վանքը կառուցվեց 957 թվին, իսկ 10 տարի անց՝ 967-ին՝ Հաղպատը՝ Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի կնոջ՝ Խոսրովանույշ թագուհու կողմից: Սանահնի առաջին վանահայրն էր Հովհաննես վարդապետը, իսկ Հաղպատինը՝ Սիմեոն վարդապետը: Երկու վանքերի միաբանների թիվը հասել է շուրջ 500-ի: Մեծապես պայծառացավ Տաթեւի վանքը, որին բազմաթիվ գյուղեր ու ագարակներ նվիրվեցին:

Անանիա Ա Մոկացու կարգադրությամբ՝ քաղկեդոնական ծեսով մկրտվածները կրկին մկրտվեցին, եւ այդ կատարվեց մի խումբ նշանավոր հոգեւոր այրերի խորհրդով: Կրկնամկրտությունը Հայոց Եկեղեցուն հատուկ չէր, սակայն այդ իրականացվեց գործնական խնդիրներից ելնելով՝ կապված քաղկեդոնականության հալածանքների հետ:

Անանիա Ա Մոկացին հովվապետեց նաեւ Աշոտ Գ Ողորմածի 24-ամյա թագավորության շրջանում: Վերջինս մեծապես նպաստել է կաթողիկոսի եկեղեցաշեն գործունեությանը՝ անձամբ կամ իր կնոջ՝ Խոսրովանույշ թագուհու միջոցով: Աշոտ Գ-ն էր, որ կառուցեց Անիի փոքր պարիսպը, որ հայտնի է Աշոտաշեն անունով: Հայոց թագավորը հաջող պատերազմներ մղեց կովկասյան լեռնականների դեմ: Հայոց բանակը՝ մարզպետական գնդով՝ թվով 45000 զինվոր, Գեւորգ Մարզպետունու որդու՝ Գոռ սպարապետի գլխավորությամբ եւ թագավորի մասնակցությամբ երեք տարվա ընթացքում վերջ տվեց լեռնականների արշավանքներին: 959 թվին հայկական բանակը ջախջախեց Աղձնիքի ամիրա Համդանի բանակը, որն ապստամբելով ամիրապետի դեմ՝ ասպատակում է շրջակա գավառները: Անին մայրաքաղաք դարձնելուց հետո Աշոտ Գ-ի դեմ դուրս եկավ նրա կրտսեր եղբայր Մուշեղը՝ իրեն թագավոր հռչակելով Կարսում: Գործը կռվի չհասավ: Մուշեղն ընդունեց եղբոր գերագույն իշխանությունը, իսկ Աշոտն էլ՝ նրա թագավորական տիտղոսը՝ լինելով շահանշահ կամ արքայից արքա Հայոց եւ Վրաց: Աշոտ Գ-ի օծման հանդիսավոր արարողությունը տեղի ունեցավ 961 թվին Անի մայրաքաղաքում՝ Անանիա Ա Մոկացու կողմից, որին մասնակցեցին նրան վասալ թագավորիկներն ու իշխանները:

Անանիա Ա Մոկացին՝ Հայոց Առաքելական Եկեղեցու մեծ պաշտպանն ու հայոց միասնության կրողը, մահացավ 968 թվին Անիում կամ Շիրակավանում, եւ նրա դին հողին հանձնվեց Արգինայի վանքում, որը դարձել էր հայոց հայրապետանոցը: