(641-661)
 

Արաբների կողմից Դվինի ավերվելուց հետո այնտեղ ժամանեց Թեոդորոս Ռշտունի սպարապետը, որն իմանալով Եզր կաթողիկոսի մահվան մասին՝ եպիսկոպոսների եւ նախարարների հավանությամբ առաջարկեց կաթողիկոս ձեռնադրել Տայոց Ներսես եպիսկոպոսին, որը ծնունդով Տայքի Իշխան գյուղից էր: Պատանեկության շրջանից սկսած՝ կրթվել եւ դաստիարակվել էր Բյուզնադիայում, քաջագիտակ էր թե՛ հունարենին եւ թե՛ հունական դպրությանը, որոշ ժամանակ զինվորական ծառայություն էր կատարել, վարժվել բյուզանդական սովորություններին եւ կենցաղին եւ, ինչպես հաղորդում է Սեբեոսը, մտադրվել էր հարել քաղկեդոնականությանը: Սակայն իր մտքերը խորապես թաքցնելով՝ հաջողությամբ կարողացավ հասնել Տայքի եպիսկոպոսության աստիճանին: Ամեն ինչից դատելով՝ նրան ձեռնադրեց Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը: Բոլորի կարծիքով՝ ստեղծված ծանր պայմաններում Ներսեսը կաթողիկոսության ամենահարմար թեկնածուն էր թե՛ մինչ այդ ունեցած իր գործունեությամբ եւ թե՛ իր բնավորությամբ ու բարձր կրթվածությամբ: Դժվար է ասել, թե ինչ շարժառիթներով Տայոց եպիսկոպոսը փորձում էր խուսափել կաթողիկոսական աթոռը զբաղեցնելուց, սակայն եպիսկոպոսների ու նախարարների ճնշման տակ ստիպված եղավ ընդունել կաթողիկոսական ձեռնադրությունը: Նրա հրամանով հավաքվեցին Դվնի կոտորածին զոհ գնացածների դիակները, որոնք ցրված էին քաղաքում եւ քաղաքը շրջապատող դաշտում, եւ պատշաճ կազմակերպեց նրանց թաղումը: Նրա կողմից կոտորածի զոհերն իսկական նահատակներ համարվեցին, եւ նրանց թաղման վայրում տաճար կառուցվեց՝ իբրեւ վկայարան: Շատերի կարծիքով՝ այն, հավանաբար, պատմագիրների կողմից հիշված Սբ Սարգիս եկեղեցին էր:

Ներսեսի կաթողիկոսանալու տարում արաբները Նեհավենտի ճակատամարտում ջախջախեցին պարսիկներին, եւ Սասանյան տերությունը դադարեց գոյություն ունենալուց: Սասանյան վերջին արքա Հազկերտը փախավ Միջին Ասիայի կողմերը եւ մի քանի տարվա աստանդական կյանքից հետո՝ 650 թվին, եղերական ձեւով կնքեց իր մահկանացուն: Պարսկահայաստանում, փաստորեն, պարսկական տիրապետությունը վերջ գտավ, իսկ բուն Պարսկաստանը թե՛ քաղաքականապես եւ թե՛ դավանաբանորեն աստիճանաբար հայտնվեց արաբական գերիշխանության ներքո: 641 թվին մահացավ Հերակլ կայսրը, որին հաջորդեցին նրա որդիներ Կոստանդինը եւ Հերակլիոնը: Առաջինին թունավորեց Հերակլիոնի մայրը, որը որդու հետ միասին վերցրեց կայսերական իշխանությունը: Պետական իշխանությունը դրա հետեւանքով բավականին տկարացավ, եւ Հերակլի զորավարներից Վալենտիանոս Արշակունին, գալով Կոստանդնուպոլիս, զրկեց իշխանությունից Հերակլիոնին ու նրա մայր Մարտինային, որոնք սպանվեցին, եւ կայսերական գահ բարձրացրեց Կոստանդինի տասներկուամյա որդի Հերակլիոսին՝ Կոստաս Բ անունով, որին հայկական աղբյուրները գիտեն Կոստանդին անունով: Սրա օրոք աքսորից Հայաստան վերադարձան Վարազտիրոցը եւ նրա որդի Սմբատ Բագրատունին: Նրանց աքսորից ազատելու կարգադրություն էր տվել Հերակլ կայսրն իր մահից քիչ առաջ: Ստեղծված քաղաքական կացությունը, երբ պարսիկները ջախջախվել էին, իսկ արաբներն աստիճանաբար ստեղծում էին իրենց տերությունը, ստիպեց Ներսես Տայեցուն հակվել դեպի բյուզանդացիները, եւ այդ մտադրության մեջ, ի դեմս Թեոդորոս Ռշտունու, նա համախոհ ձեռք բերեց: Նրանք երկուսով կայսրին նամակ գրեցին՝ խնդրելով Վարազտիրոցին նշանակել Հայաստանի կուրապաղատ: Ըստ որում՝ Ներսես կաթողիկոսը, մինչեւ նամակն ուղարկելը, հանդիպեց կայսրին, իրենց նամակի հետ ուղարկեց նաեւ Վարազտիրոցի թուղթը: Կայսրն ընդունեց առաջարկը, Վարազտիրոցին վերահաստատեց իր նախկին պատիվների մեջ, պատանդությունից ազատեց նրա կնոջն ու զավակներին, եւ Պարսից նախկին մարզպանն անցավ երկրի գլուխ: Սակայն աքսորն ու զրկանքները հարվածել էին նրա առողջությանը, եւ նա հիվանդանալով շուտով մահացավ: Նրա մարմինն ամփոփվեց Դարույնքի տոհմական հանգստարանում: Հայերի խնդրանքով՝ կայսրը Վարազտիրոցի պաշտոնում նշանակեց նրա որդուն՝ Սմբատին՝ տալով նույն պատիվները եւ կուրապաղատի աստիճան: Հայ զորագնդերի սպարապետ նշանակվեց Թեոդորոս Ռշտունին: Մ. Օրմանյանը Սմբատ Բագրատունու կուրապաղատությունը դնում է 642 թվականին: Ներսես Գ Տայեցու հայրապետության հենց սկզբում Հայաստանը կրկին ենթարկվեց արաբների ավերիչ արշավանքին: Թշնամու զորագնդերը ներխուժեցին Այրարատ, Վասպուրական եւ Աղվանից մարզպանության հայկական երկրամասերը: Սեբեոսի հաղորդման մեջ խոսվում է, իբրեւ թե, Երեւանի պաշարման մասին, սակայն, ինչպես ցույց է տվել Թադեոս Ավդալբեկյանը, իրականում տեղեկությունը վերաբերում է Հերին կամ ավելի ճիշտ՝ Հերավանին, որն աղավաղվելու հետեւանքով գրչագրում վերածվել է «Երեւան»-ի:

Հերավանի պաշարումն արդյունք չտվեց, եւ արաբները, շարժվելով դեպի արեւմուտք, պաշարեցին Արծափը, որի բերդապահները համառ դիմադրություն ցույց տվեցին: Վերջինս գրավվեց միայն այն բանից հետո, երբ բերդի պաշտպանների անզգուշության հետեւանքով արաբները հայտնաբերեցին ամրոց տանող գաղտնի անցքը եւ տիրացան նրան 643 թվի օգոստոսի 10-ին: Սակայն արաբների հաջողությունը երկար չտեւեց, քանի որ շուտով հայտնվեցին Թեոդորոս Ռշտունու գնդերը, որոնք ջախջախեցին արաբական զորագունդը: Անհաջողություն կրեց նաեւ Աղվանից մարզպանություն ներխուժած զորագունդը Նախճավանի մերձակայքում, որը ստիպեց երրորդ զորագնդին նահանջել Վասպուրականից: Արշավանքը, որ առավելապես հետախուզական բնույթ էր կրում, ավարտվեց, եւ արաբները հեռացան Միջագետքի տափաստանները: Խաղաղություն հաստատվեց մինչեւ 650 թվականը, որը բարենպաստ պայմաններ ստեղծեց Հայոց կաթողիկոսի շինարարական լայն գործունեության համար: Հայոց պատմության մեջ Ներսես Գ-ն այդ պատճառով հայտնի է նաեւ Շինող կամ Շինարար մականունով: Հայոց հայրապետը վերանորոգեց Սբ Սարգսի եկեղեցին Դվնում, որն այրվել էր արաբների կողմից քաղաքի գրավման ժամանակ: Կառույցների թվում հիշատակվում է Խորվիրապի եկեղեցին: Սակայն Ներսես կաթողիկոսին հատկապես մեծ հռչակ բերեց Սբ Գրիգոր կաթողիկեն կամ Զվարթնոցը, որը հայտնի է նաեւ Առապարի եկեղեցի անունով: Այդ կառույցը, որ այժմ ավերակ է, հիացրել է իր ժամանակակիցներին՝ զարմանք պատճառելով իր տեսքով: Կիրակոս Գանձակեցու հաղորդմամբ՝ Զվարթնոցը հետագայում ավերվել է տաճիկների կամ արաբների կողմից: Ավելի ուշ եկեղեցու ավերակները ծածկվել էին հողաշերտով եւ կրկին լույս աշխարհ եկան Խաչիկ Դատյան վարդապետի պեղումների շնորհիվ: Հայոց հայրապետը հաստատվեց Զվարթնոցում, կառուցեց հայրապետանոց, տնկել տվեց այգիներ ու ծառաստաններ եւ Քասաղ գետից էլ ջուր բերեց՝ դրանք ոռոգելու համար: Արաբական արշավանքների վտանգն աչքի առաջ ունենալով՝ նա ամուր եւ բարձր պարիսպներով շրջապատեց հայրապետանոցը: Վարդան Արեւելցու տվյալներով՝ Զվարթնոցում զետեղվեցին Մախոժ Յիզտիբուզտի եւ Սուրհան-Դավթի մասունքները, սակայն առաջինի մասին ժամանակակիցները նման տեղեկություն չեն պահպանել:

Հայոց կաթողիկոսի կարեւոր ձեռնարկումներից մեկը եղավ Դվնի ժողովի գումարումը Կոստանդիանոս կայսեր չորրորդ տարում, այսինքն՝ 645 թվականին: Մեկ այլ հաղորդման համաձայն (Սեբեոս)՝ ժողովը կարող էր գումարվել 648 թվականին, սակայն, ինչպես համոզիչ ցույց է տվել Մ. Օրմանյանը, իրականում խոսքը երկու տարբեր ժողովների մասին է: 645 թ. ժողովի կանոնները հետագայում մտան Կանոնագրքի մեջ: Այս կանոնների համաձայն՝ ժողովին, Ներսեսից զատ, մասնակցել են 16 եպիսկոպոսներ՝ Հովհաննես Մարդպետականը, Հարքի Ներսեսը, Բասենի Քրիստոսատուրը, Տայոց Իսրայելը, Մարգաղքի Հովհաննեսը, Բզնունյաց Հովհանը, Աշմունյաց Գրիգորը, Բագրատունյաց Սեբեոսը, Խորխոռունյաց Գրիգորը, Ռշտունյաց Սիմեոնը, Վանանդի Իսրայելը, Արշարունյաց Թեոփիլոսը, Ամատունյաց Ասայելը, Անձեւացյաց Գրիգորը, Գնունյաց Թադեոսը եւ Մեհնունյաց Սամվելը: Ինչ-ինչ տվյալների հիման վրա՝ Մ. Չամչյանն այս ցուցակին ավելացնում է Պալունյաց Հակոբոս եպիսկոպոսի անունը: Ժողովը հավատարիմ մնաց Հայոց Եկեղեցու հակաքաղկեդոնիկ ուղղվածությանը եւ համապատասխան որոշումներ կայացրեց, սակայն նրա նպատակն առավելապես Եկեղեցու բարեկարգման խնդրիրներն էին, որոնց մասին 12 կանոններ ընդունվեցին, որոնք, ինչպես նշեցինք, մտան Կանոնագրքի մեջ: Առաջին չորս կանոնները վերաբերում էին եպիսկոպոսներին, որոնց հրամայվում էր ապրել սրբությամբ ու արդարությամբ: Եպիսկոպոսները չպետք է իրավունք բանեցնեին ուրիշի վիճակում, անգամ այնտեղ, որտեղ եպիսկոպոս չկար, իսկ կաթողիկոսի հրամանով պետք եղած գործողությունները կատարելու դեպքում՝ հասույթները պետք է մնային հիշյալ վիճակին:

Եպիսկոպոսները չպետք է իրարից վիճակներ հափշտակեին եւ իրենց վիճակի սահմանների խնդիրը պիտի լուծեին առանց բռնության: Վանքեր եւ դպրոցներ այցելելիս՝ նրանք, բացի կերակուրից, ոչինչ չպետք է պահանջին, իսկ տուգանքների գումարները ծախսեին կարիքավորների հոգսերը հոգալու եւ հիվանդանոցների պահպանության վրա: Հինգերորդ կանոնը վերաբերում էր եկեղեցական հասույթներին եւ եկեղեցականներին պատվիրում էր գոհանալ որոշակի հասույթով: Իրենց պարտականությունները չկատարող հոգեւորականները, հաջորդ կանոնով, երեք տարով զրկվում էին հասույթից: Յոթերորդ կանոնը կարգադրում էր տղամարդուն կամ կնոջը, որի ամուսնուն գերեվարել էին, ամուսնանալ միայն յոթ տարի սպասելուց հետո, այլապես ավելի վաղ ամուսնանալու եւ առաջին ամուսնու վերադառնալու դեպքում՝ նրանք պարտավոր էին վերադառնալ առաջինի մոտ: Ըստ որում՝ բոլոր պարագաներում միշտ ապաշխարանք էր նախատեսվում: Ութերորդ կանոնն անժառանգ եկեղեցականների ունեցվածքի մասին էր, որոնց ժառանգորդը պետք է լիներ Եկեղեցին, սակայն թույլատրում էր մերձավորներից ինչ-որ մեկի որդեգրումը եւ ժառանգ ճանաչելը, եթե նա քահանայանա: Չքահանայանալու դեպքում՝ որդեգիրը մասնակի ժառանգորդ էր դառնում: Վերջին չորս կանոնները վերաբերում էին իշխաններին եւ ազատներին, որոնք բռնություն են կատարում եկեղեցականների եւ կարոտյալների նկատմամբ: Ժողովը հրամայում էր չոտնահարել եկեղեցիների, եկեղեցականների եւ երիցուհիների իրավունքները, չհափշտակել նրանց հասույթները, նրանց վրա հարկեր եւ տուրքեր չդնել, վանքերի մեջ բնակություն չհաստատել եւ այլն եւ այլն:

Ներսեսը եկեղեցու մեջ երգված շարականները պարտավորյալ կանոնի վերածեց: 645 թ. ժողովի որոշմամբ՝ պետք է ընտրվեր միայն արժանավորը, եւ միայն այդ ուսուցանվեր: Շարականների ընտրության գործը հանձնարարվեց Շիրակի դպրեվանքի առաջնորդ Բարսեղ Ճոն վարդապետին, որը հռչակված էր իր մեծ հմտությամբ եւ սրբակրոնությամբ: Առաջին ընտրությունը, որ հայտնի է ճոնընտիր անունով, հաստատվեց Ներսես Գ-ի հրամանով, իսկ հետագայում դրանց վրա ավելացվածները մշտապես հաստատվում էին Հայոց կաթողիկոսների կողմից: Ներսեսի հրամանով՝ բոլոր եկեղեցիներում միեւնույն օրը միեւնույն շարականները պետք է երգվեին, իսկ նրա ընտրած հմուտ երաժշտագետները եւ հմուտ պաշտոնյաները պետք է պտտեին երկրով մեկ, տարածեին ճոնընտիր շարականները եւ սովորեցնեին երգեցողությունները:

645 թ. Դվնի ժողովի որոշումներն առավել զորացրին հակաքաղկեդոնականությունը Հայաստանում: Եզրի կողմից Հերակլի Հավատի գիրն ընդունելը, որ դիտվում էր քաղկեդոնականությանն արված զիջում, իրականում ոչ մի կարեւորություն չունեցավ ո՛չ Եզրի հայրապետության շրջանում, ո՛չ էլ Ներսես Գ-ի կաթողիկոսության սկզբնական տարիներին: Զիջողության էությունը քաղկեդոնականների հետ հոգեւոր հաղորդակցությանը հավանություն տալն էր, բայց ոչ քաղկեդոնականության ընդունումը: Իսկ դա թույլատրվում էր Հայոց Եկեղեցու կողմից: Սակայն հայերը շուտով սկսեցին մերժել հույների հետ հաղորդակցությունը՝ խորշելով նրանց պատարագից եւ թույլ չտալով հույներին մասնակցել իրենց պատարագին: Հասկանալի է, որ դա հատկապես մեծ դժգոհություններ առաջ բերեց Հայաստանում գտնվող հույն զինվորականների շրջանում, որոնք գանգատներով հեղեղեցին կայսերական արքունիքը՝ առաջ բերելով վերջինիս զայրույթը: Բյուզանդական արքունիքը դա դիտեց որպես Հավատի գրի, այլ խոսքերով՝ Հերակլ կայսեր եւ Եզր կաթողիկոսի միջեւ կայացած համաձայնության խախտում: Կոստանդին կայսրը եւ Պոլսի պատրիարք Պյուռոսը հրամաններ ուղարկեցին Ներսես Գ-ին եւ Թեոդորոս Ռշտունուն՝ պահանջելով, որ հավատի հարցերում միաբան լինեն հոռոմների, այսինքն՝ հույների հետ, եւ հայազգի գիտնական Դավիթ Բագավանցուն ուղարկեցին Հայաստան, որպեսզի նա հայերին ետ պահի հույների հետ դավանաբանական հակասություններից: Վերջինս Դվին ժամանեց կայսերական հրովարտակով ու պատրիարքական կոնդակով եւ պահանջեց, որ Հայոց կաթողիկոսն ու սպարապետն ընդունեն Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները: Ինչպես եւ պետք էր սպասել, հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ առաջնորդները հրաժարվեցին որոշման ծանրությունն իրենց վրա վերցնելուց եւ, Սեբեոսի հաղորդմամբ, Դվնում հատուկ ժողով գումարեցին 648 թվին, որին մասնակցեցին բոլոր եպիսկոպոսները եւ բազմաթիվ նախարարներ: Ինչպես նշում է Սեբեոսը, ժողովը հրավիրվել էր Կոստանդին կայսեր՝ Հայաստան գալուց 4 տարի առաջ, որը ճշգրտորեն համապատասխանում է 648 թվականին: Ցավոք, մասնակիցների մասին մանրամասնություններ չեն պահպանվել: Մեզ հայտնի չեն ժողովին մասնակցած եպիսկոպոսների քանակը, մասնակիցների անունները, հայտնի է, որ մասնակիցներից էր Թեոդորոս Ռշտունին, սակայն ոչինչ հայտնի չէ Սմբատ ասպետի՝ Սմբատ Խոսրովշումի թոռան մասնակցության մասին: Հավանաբար նա Հայաստանից հեռացել էր, քանի որ նրա պաշտոնավարությունը հայրենիքում միայն դժգոհություն էր հարուցել հայ նախարարության շրջանում: Ժողովը չհամաձայնվեց կայսեր եւ պատրիարքի առաջարկներին եւ որոշեց պատասխան նամակ պատրաստել: Վերջինս ամբողջությամբ տեղ է գտել Սեբեոսի երկասիրության մեջ եւ, պատմիչի խոսքերով, եղել է ճշմարիտ եւ ուղղադավան:

Պատասխան թղթում նշվում էր, որ անգամ Պարսից թագավորներ Կավատը եւ Խոսրովը կրոնական հարցերում հայերին նեղություններ չեն պատճառել: Ավելին՝ ընդգծվում էր, որ Խոսրովի վճռով Պարսկաստանի հպատակ բոլոր քրիստոնյաները պետք է ընդունեին հայերի դավանանքը: Հետեւաբար, ժողովականների կարծիքով, քրիստոնյա կայսրը դրան չպետք է հակառակի, եւ առիթը չկորցնելով՝ գովեստի խոսքեր էին ուղղում նրա հասցեին: Բերվում են վկայություններ Ավետարանից, առաքյալների թղթերից՝ ապացուցելու համար, որ Սբ Գիրքը Քրիստոսի երկու բնություն չի տեսնում: Այդ տեսակետը նրանք հիմնավորում են նաեւ առաջին առաքելական հայրերի ասույթներով, Նիկիայի որոշումներով եւ նշանավոր հայրապետների գրվածքներով: Ժողովը պարզորոշ հայտարարում էր, որ հայոց դավանությունը նույնն է, ինչ Լուսավորչի ժամանակներում էր: Ամբողջությամբ մեջ էր բերում Հայոց Եկեղեցու հանգանակը, որն անվանում են Նիկիայի ժողովի սյունհոդոսական (սինոդի որոշումների) ձայն: Այն, ինչպես հայտնի է, Նիկիայից Հայաստան էր բերել Գրիգոր Լուսավորչի որդի Արիստակես եպիսկոպոսը: Պատասխան թղթում ասվում է, որ սուրբ ու ճշմարիտ են Կոստանդնուպոլսի եւ Եփեսոսի ժողովների որոշումները, իսկ Քաղկեդոնինը՝ ոչ: Հազիվ թե ժողովի որոշումները գոհացնեին կայսեր պատվիրակ Դավիթ Բագավանցուն, որը ոչնչի չհասնելով՝ ետ վերադարձավ, չնայած աղբյուրներն այդ մասին լռում են: Սակայն ժողովի պատասխանը, այնուամենայնիվ, չուղարկվեց կայսրին, եւ, ըստ երեւույթին, կաթողիկոսն ու կայսեր պատվիրակը հույներին չգրգռելու համար որոշ բաներ հարմարեցրել էին: Սակայն կայսրության կողմից էլ նոր հարցումներ ու պահանջներ չեղան, քանի որ արաբական արշավանքներն ամբողջությամբ կլանել էին արքունիքի ուշադրությունը:

Պարսիկ մի մոլեռանդի կողմից սպանված Օմարին 644 թվին փոխարինել էր 80-ամյա Օսմանը, որի իշխանության շրջանում խալիֆայությունը սկսել էր ակտիվորեն ծավալվել դեպի հյուսիս, արեւմուտք եւ արեւելք: Արաբները տիրացել էին Հյուսիսիային Աֆրիկային, նվաճել Իսպանիան, հաղթականորեն շարժվել դեպի Փոքր Ասիա եւ նախկին Պարսից տիրության խորքերը: Հայերի համար արդեն իրական էր դարձել երկրի նվաճման վտանգը, սակայն բյուզանդացիները, որոնց գերիշխանության տակ էր Հայաստանը, ոչ միայն էական քայլեր չէին ձեռնարկում արաբների առաջընթացը կասեցնելու գործում, այլեւ զբաղված էին հայերին նեղելով, հարստահարելով եւ բռնությամբ քաղկեդոնիկ դարձնելու ջանքերով: Ստեղծված կացությունը պառակտեց հայ հասարակությունը, որի մի հատվածը հակվում էր դեպի կայսրություն, իսկ մյուսը փորձում լեզու գտնել հանդես եկած այդ նոր ու թարմ ուժի հետ: Հայ-բյուզանդական մերձեցումը ցավագին էին ընդունում աշխարհակալական ձգտումներ ունեցող արաբները, որոնց հարելը, մի տեսակ, վիրավորական էր քրիստոնյա հայերի մեծ մասի համար: Սակայն բյուզանդացիներն իրենց անմտածված ու անհեռանկար քաղաքականության միջոցով աստիճանաբար ուժեղացրին արաբների հետ լեզու գտնելու կողմնակիցների բանակը: Հոգեւորականությունը, ի դեմս կաթողիկոս Ներսես Գ-ի, կրոնական հանգամանքից ելնելով, մեծ մասամբ հակված էր դեպի Բյուզանդիան, իսկ նախարարները, փորձելով ապահովել երկրի անվտանգությունը, պատրաստ էին համաձայնության գալ արաբների հետ, սակայն քրիստոնեությունը պահպանելու պայմանով: Թեոդորոս Ռշտունին, արաբների 650 թ. արշավանքից հետո գլխավորելով երկրորդ թեւը, բանակցությունների մեջ մտավ Ասորիքի կուսակալ Մուավիա զորավարի հետ, որն էլ 652 թ. պայմանագիր կնքեց՝ բավականին նպաստավոր պայմաններով: Հայերն ընդունում էին արաբների գերիշխանությունը եւ հեռանում բյուզանդացիներից: Նրանք երեք տարով ազատվում էին հարկերից, իսկ այնուհետեւ պարտավորվում վճարել այնքան, որքան կամենան: Արաբները պարտավորվում էին իրենց միջոցներով պահել հայկական 15 հազարանոց այրուձին, այսինքն՝ նախկին տանուտիրական գնդին հավասար ռազմական ուժեր եւ ճանաչել հայերի իրավունքը՝ ազատորեն դավանելու քրիստոնեությունը: Հայաստանում արաբ իշխանավորներ չպետք է լինեին, ամրոցներում արաբական կայազորներ չպետք է հաստատվեին, իսկ անհրաժեշտության դեպքում, օրինակ՝ եթե Հայաստանի վրա հարձակում լիներ, խալիֆայությունը պետք է ռազմական օգնություն ցույց տար: Չնայած այդ ուժն անվանապես չէր հիշատակվում, սակայն հասկացվում էր, որ պայմանագիրը ստորագրող կողմերն ի նկատի են ունեցել բյուզանդացիներին: Չնայած Բյուզանդիայի հետ դաշնակցելու կողմնակիցները ստիպված էին հաշտվել այդ կացության հետ, սակայն հայ-արաբական պայմանագիրը եկեղեցականների կողմից դիտվեց որպես մահվան հետ ուխտ եւ դժոխքի հետ դաշինք:

Հայ-արաբական պայմանագիրը սառը ցնցուղի ազդեցություն ունեցավ բյուզանդական արքունիքի վրա: Կայսրը սկզբում փորձեց հայերին խնդրանքներով իր կողմը գրավել՝ առաջարկելով հայ քաղաքական գործիչներին գալ Կոստանդնուպոլիս կամ էլ նրանց հետ հանդիպել Կարինում՝ որոշելու համար իրենց անելիքները: Սակայն հայ նախարարները եւ նրանց առաջնորդ Թեոդորոս Ռշտունին, որ մինչեւ կոկորդը կուշտ էին բյուզանդացիների նենգ ու երկդիմի քաղաքականությունից, նման հանդիպում կազմակերպելու ոչ մի ցանկություն չարտահայտեցին: Իր հերթին ալեկոծվում էր նաեւ բյուզանդական հասարակությունը, որի զինվորական շրջանները կայսրից պարզապես պահանջում էին պատժել հայերին, ուստի երիտասարդ՝ քսանչորսամյա Կոստանդին կայսրը մեծ բանակով արշավեց դեպի Հայաստան: Պահը հարմար էր ընտրված, քանի որ մեծահասակ Օսման խալիֆը գրեթե չէր վերահսկում իրադրությունը. շատ անվանի հին զորավարներ անարգվել էին, իսկ նորերի հանդես գալը միայն ներքին հուզումների պատճառ էր դարձել: Արաբական ռազմական ուժը կորցրել էր իր նախկին թափը, եւ երբ արաբները չկարողացան կանգնեցնել բյուզանդական զորքերի մուտքը Դերջան, երկրում տրամադրությունները սկսեցին փոխվել: Հայ-բյուզանդական մերձեցման կողմնակիցները, որ ստիպողաբար էին միացել Թեոդորոս Ռշտունուն, այժմ գլուխ բարձրացրին: Կայսեր կողմն անցան Ծոփքի, Սպերի, Բագրատունյաց, Մանանազքի, Դարանաղքի, Եկեղյաց, Կարնի, Տայոց, Բասենի, Վանանդի, Շիրակի, Խորխոռունյաց, Մամիկոնեից, Առավեղյանց, Առանյանց, Վարաժնունյաց, Գնթունյաց եւ Սպանդունյաց նախարարները, որոնք մեծապես խրախուսվում ու քաջալերվում էին Հայոց կաթողիկոսի եւ եպիսկոպոսների կողմից: Սակայն Թեոդորոս Ռշտունին՝ իր կողմնակից 40-ի չափ նախարարներով, որոնց մեջ էի Թեոդորոս ու Գրիգոր Վահեւունիները, Վարազներսեհ Դաշտկարը եւ շատ ուրիշներ, այդ թվում՝ Մարդպետականի, Ռշտունիքի, Վրաց ու Աղվանից նախկին մարզպանությունները եւ Սյունիքի իշխանները, հավատարիմ մնացին հայ-արաբական պայմանագրին: Կայսրը սպարապետությունից հանեց Թեոդորոս Ռշտունուն եւ նշանակեց Մուշեղ Մամիկոնյանին եւ փորձեց ռազմական ուժով ծնկի բերել ընդդիմադիր նախարարներին:

Բյուզանդական զորքերը սկսեցին ավերել երկիրը եւ ձերբակալել նախարարներից նրանց, ում հնարավոր էր: Թեոդորոս Ռշտունին քաշվեց Աղթամար կղզի, որը նրա կողմից խիստ ամրացվել էր: Ներսես Գ-ի եւ Մուշեղ սպարապետի խնդրանքով հալածանքները մի պահ դադարեցին, եւ կայսրը 20 հազարանոց բանակով ժամանեց Դվին ու իջեւանեց կաթողիկոսարանում:
Բյուզանդացիները նման էին այն մարդկանց, ովքեր ոչինչ չէին սովորել եւ ոչինչ չէին մոռացել: Փոխանակ այդ ծանր եւ գերլարված ժամանակներում նրանք ընդհանուր ճակատ կազմեին հայերի հետ՝ արաբների դեմ, կայսրը կրկին ձգտում էր հայերին պարտադրել հոգեւոր հաղորդությունը եւ Քաղկեդոնի որոշումները: Զգալով իրեն դրության տերը՝ կայսրը նույնիսկ չփորձեց բանակցել հայերի հետ եւ կարգադրեց կիրակիներից մեկի ժամանակ Դվնի Սբ Գրիգոր կաթողիկեի մեջ պատարագը բյուզանդական ծեսով մատուցել՝ հոռոմ երեցների ձեռքով: Պատարագի ժամանակ միասին հաղորդվեցին Կոստանդին կայսրը, Մուշեղ սպարապետը, Ներսես հայրապետը եւ բոլոր եպիսկոպոսները. մի մասը՝ կամովի, իսկ մյուսը՝ ակամա: Այսուհանդերձ, եպիսկոպոսներից մեկը խուսափեց հաղորդվելուց, եւ կայսրը, իմանալով այդ մասին, նրան ատյան բերել տվեց եւ պատասխան ստանալով այն հարցին, թե նա Ներսեսին ճշմարիտ կաթողիկոս ճանաչում է թե ոչ, հարցրեց նաեւ, թե ինչու է նա խուսափել իր հետ հաղորդվելուց: Եպիսկոպոսը դիվանագիտական պատասխան տվեց, թե կայսրից պատկառել է, իսկ կաթողիկոսի համար հայտնեց, որ նա չորս տարի առաջ ժողով էր գումարել ու որոշում կայացրել Քաղկեդոնի ժողովը մերժելու մասին: Ավելին. եպիսկոպոսը, ցանկության դեպքում, պատրաստակամություն հայտնեց կայսրին ներկայացնել հիշյալ որոշումը:

Իբրեւ թե դրա պատճառով Ներսես Գ-ն պապանձվեց, իսկ կայսրը նրան խորապես հանդիմանեց: Այնուամենայնիվ, եպիսկոպոսը կարգադրություն ստացավ գնալ ու հաղորդվել կաթողիկոսի հետ, իսկ եպիսկոպոսն էլ օրհնեց կայսրին ու փոխադարձաբար օրհնվեց նրա կողմից: Այս պատմությունը, որ հանգամանորեն մատուցում է Սեբեոսը, մի քանի մութ կետեր ունի: Ամենից առաջ հետաքրքիր է, որ պատմիչն այդպես էլ չի տալիս եպիսկոպոսի անունը, որը Մ. Օրմանյանին իրավունք է տալիս ենթադրելու, թե հաղորդությունից խուսափող եպիսկոպոսը եղել է հենց ինքը՝ Բագրատունյաց եպիսկոպոս Սեբեոսը: Բացատրության կարիք է զգում այն հանգամանքը, որ պատմիչը եպիսկոպոսի արարքը ոչ գովեստի է արժանացնում եւ ոչ էլ փնովում: Խորացնելով իր միտքը՝ Մ. Օրմանյանը հանգում է այն եզրակացության, որ Ներսես Գ-ն կայսեր հետ դավանական բանաձեւերի մեջ չէր մտել եւ դավանական հայտարարություն էլ չէր կատարել, իսկ հաղորդությունը Հայոց Եկեղեցու կողմից չէր արգելվում, հետեւաբար այն իրողությունը, որ Սեբեոսը, մեծապես ամբաստանելով Ներսես Տայեցուն, բոլորովին չի մեղադրում Եզրին, մտածել է տալիս, թե նա Եզրի համախոհներից էր:

Կար մի հանգամանք եւս, որի մասին Սեբեոսը ոչինչ չի գրում: Խնդիրն այն է, որ Կոստանդին կայսրը եւ Պյուռոս պատրիարքը, ըստ ամենայնի, խստակրոն քաղկեդոնիկներ չէին, այլ համոզված միակամյաներ, որոնց թվին էր պատկանում նաեւ Հերակլ կայսրը: Ավելին. կայսրը միակամյաների մեծ ջատագովն էր: Հետեւաբար Ներսես Գ-ն իր վարքագծով ավելի մեծ զիջողության չէր գնում, քան, ասենք, Եզր հայրապետը: Ներսես Գ-ի վարքագիծը մինչ կայսեր արշավանքը որեւէ տարակույսների առիթ չէր տվել: 648 թ. ժողովական թղթով նա պաշտպանել էր հայ դավանանքը, իսկ կայսեր հետ հաղորդվելը Հայոց Եկեղեցու կողմից արգելված չէր: Հույների հետ հաղորդություն ընդունելու վտանգը, որն իրենց գործողություններով խիստ առարկայական էին դարձնում հույները, այն էր, որ վերջիններս հաղորդվելուց հետո փորձում էին ուժով պարտադրել իրենց սովորությունները, ծեսերը եւ դավանանքը:

Ներսեսը հազիվ թե չէր գիտակցում այդ վտանգը եւ իր գործունեությամբ ցույց էր տվել, որ նա Հայոց Եկեղեցու դավանանքի ջատագովն է: Սակայն խնդիրը միայն դավանաբանական գունավորում չուներ, այն ավելի շատ քաղաքական էր: Հայ ժողովրդի առաջ խնդիր էր հարուցված՝ կողմնորոշվելու արաբա-բյուզանդական հակամարտության խորխորատներում, որի մասին այսօր դատելը հեշտ է, սակայն շատ դժվար էր ճիշտ լուծումը գտնել այն հեռավոր օրերին: Ներսես Գ-ն իր դաստիարակությամբ ու փորձառությամբ, իր եկեղեցական նկարագրով, քաղաքական ու կենցաղային պահվածքով ավելի շուտ հակված էր դեպի հույները եւ ոչ մի կերպ չէր կարող պատկերացնել արաբների գերիշխանությունը Հայաստանում: Նա արաբներին Հայաստան թողնելուն կողմնակից չէր, սակայն ընտրության մեծ հնարավորություններ էլ չկային, ուստի նա նախապատվություն էր տալիս բյուզանդական տիրապետությանը: Երիցս իրավացի է Մ. Օրմանյանը, երբ գրում է, թե չի կարելի մեղադրել ո՛չ բյուզանդական եւ ո՛չ էլ արաբական կողմնորոշում ունեցողներին, քանի որ հայ հասարակությունն ինքը երկփեղկված էր այդ օրերին եւ փորձում էր ելք գտնել ստեղծված իրադրությունից: Հետեւաբար հազիվ թե կարելի է մեղադրել Հայոց կաթողիկոսին իր բռնած դիրքորոշման համար, որովհետեւ նրա կարծիքով՝ հայրենիքի փրկությունը հայ-բյուզանդական մերձեցման մեջ էր:

Հետագա զարգացումները ցույց տվեցին Հայոց կաթողիկոսի քաղաքական կողմնորոշման սխալականությունը: Կոստանդնուպոլսում խռովություններ եղան, հյուսիսային ցեղերը հարձակվեցին կայսրության կենտրոնական նահանգի վրա, որի հետեւանքով կայսրը ստիպված եղավ շտապով ետ վերադառնալ՝ զորքերի հրամանատարությունը հանձնելով Մորիանոսին՝ հունական եւ հայկական զորագնդերով: Արաբները փորձեցին բյուզանդացիներին դուրս մղել Հայաստանից, նրանց օգնում էր Թեոդորոս Ռշտունին՝ իր կողմնակից նախարարներով: Սակայն մինչեւ Նախճավան ու Դվին հասած արաբական զորքերին սառնամանիքները ստիպեցին ետ քաշվել, եւ Մորիանոս զորավարը որոշ հաջողություններ ունեցավ: 653 թվին պատերազմական գործողությունները ծավալվեցին նոր թափով, եւ արաբներն ու Թեոդորոս Ռշտունու զորամասերը բյուզանդացիներին քշեցին Հայաստանից: Դաշնակից զորքերը հասան եւ գրավեցին Տրապիզոնը, որի կառավարչությունը նույնպես Հայաստանի ու այսրկովկասյան երկրների հետ հանձնվեց Թեոդորոս Ռշտունուն: Այլեւս ելք չտեսնելով՝ Ներսես Գ Տայեցին ստիպված էր ժամանակավորապես թողնել քաղաքական ասպարեզը եւ հեռանալ Կոստանդնուպոլիս: Նա հույս ուներ ստանալու կայսեր աջակցությունն ու օգնությունը, սակայն հուսախաբ լինելով՝ վերադարձավ իր ծննդավայր Իշխան գյուղ եւ այնտեղ մնաց շուրջ վեց տարի:

Արաբական զորավոր միջամտությունը խիստ բարձրացրեց Թեոդորոս Ռշտունու խաղաթղթերը, որը ճիշտ կողմնորոշվելով ստեղծված իրադրության մեջ՝ հարեց արաբներին եւ, ինչպես նշեցինք, նրանցից ստացավ մինչեւ Ճորա Պահակ ընկած երկրների կառավարչությունը: Հանդիպելով Ասորիքի կառավարչի հետ՝ նա պաշտոն ձեռք բերեց իր փեսա Համազասպ Մամիկոնյանի համար եւ ընդունելով արաբների գերիշխանությունը՝ վերադարձավ Հայաստան: Այդ օրերին արաբներն արշավեցին Կոստանդնուպոլիս, որը միայն հրաշքով չգրավվեց նրանց կողմից: Բյուզանդացիներին փրկեց սոսկալի փոթորիկը, որը տեւեց վեց օր՝ ոչնչացնելով արաբների ողջ նավատորմիղը: Անհաջողություն կրեց նաեւ ցամաքային բանակը, որն արագորեն նահանջեց Ասորիք: Եվ մինչ Թեոդորոս Ռշտունին հիվանդանալով քաշվել էր Աղթամար, իսկ հայ նախարարները հավաքվելով որոշել էին զատվել բյուզանդացիներից ու հաշտ ապրել արաբների հետ, արաբները կտրուկ փոխեցին իրենց քաղաքականությունը եւ զորքերը ցրելով գավառներով մեկ՝ խիստ հարկապահանջություն սկսեցին՝ մասնավորապես ոսկով եւ արծաթով: Ձերբակալվում էին երկրի գլխավոր նախարարներն ու իշխանները, նրանց կանայք, ուստրերն ու դուստրերը: Ձերբակալվածները, որոնց թիվը հասավ 1775-ի, եւ որոնց մեջ էին Մուշեղի չորս, Համազասպի երեք զավակները եւ Համազասպի եղբայր Գրիգորը, ուղարկվեցին Արաբիա: Թեոդորոս Ռշտունին փորձեց կրկին հանդիպել Մուավիայի հետ եւ ինչ-որ ձեւով վիճակը կարգավորել, սակայն Դամասկոսում մահացավ, իսկ նրա մարմինը բերվեց Հայաստան ու ամփոփվեց տոհմական հանգստարանում:

Թեոդորոս Ռշտունու հաջողությունների շրջանում, երբ Ներսես Շինողն առանձնության մեջ էր Իշխան գյուղում, կաթողիկոսարանը դատարկ էր, եւ հայտնի չէ, թե ով էր իրականացնում հոգեւոր իշխանությունը: Առաջարկվել են մի շարք բացատրություններ, սակայն իրավացի է Մ. Օրմանյանը, երբ գրում է, թե առանձնանալով հանդերձ Իշխանում՝ Հայոց կաթողիկոսը չէր հրաժարվել ո՛չ հայրապետական իշխանությունից, ո՛չ էլ իրավունքներից: Նա ստիպված էր եղել թողնել միայն քաղաքական ասպարեզը, որովհետեւ Թեոդորոս Ռշտունին եւ նրա կողմնակիցները խիստ զայրացած էին նրա բռնած դիրքից: Չհամարձակվելով հայտնվել Այրարատում՝ նա անհրաժեշտության դեպքում առօրյա գործերի համար Դվին կամ Վաղարշապատ էր ուղարկում իր պաշտոնյաներից որեւէ մեկին: Անաստաս Ակոռեցին, որ նրա վստահյալներից էր, կոչվել է Ներսեսի սենեկապետ՝ բառիս իսկական իմաստով: Անաստասը մեծ մասամբ լինում էր Այրարատում, որտեղ կաթողիկոսի հրամանով կառուցեց Սբ Գրիգոր եկեղեցին կամ Զվարթնոց կաթողիկեն: Այն իրողությունը, որ Անաստասը կաթողիկոսական աթոռին հաջորդեց Ներսեսին, պարզորոշ վկայում է, որ նա հույժ կարեւոր դեր էր կատարում կաթողիկոսարանում:

Թեոդորոս Ռշտունու մահը հնարավորություն տվեց կաթողիկոսին վերադառնալու իր աթոռանիստը: Խալիֆայությունը ծվատվում էր Մուհամեդի փեսա Ալի խալիֆի եւ Մուավիայի կողմնակից ուժերի կատաղի պայքարից, որն ավարտվեց միայն 661 թվին՝ Մուավիայի հաղթանակով եւ Օմայանների արքայատոհմի իշխանության հաստատմամբ: Ալին եւ նրա որդիները սպանվեցին: Մուավիան իր աթոռանիստը դարձրեց Դամասկոսը կամ Շամ քաղաքը: Հաշվի առնելով, որ բյուզանդացիների վիճակը բարվոքվել էր Կոստանդնուպոլսի անհաջող արշավանքից հետո, իսկ հայերը խիստ նեղվում էին արաբների կողմից, Ներսես Գ-ն կրկին հայտնվեց քաղաքական դաշտում: Հայրապետի հորդորներով հայերը զատվեցին արաբներից եւ ընդունեցին կայսրության գերիշխանությունը: Աղվանից մարզպանության եւ Սյունիքի բնակչությունը, որ որպես կանոն՝ արաբական կողմնորոշում ուներ, նոր պայմաններում նույնպես ճանաչեց բյուզանդացիների գերիշխանությունը: Կայսրը, Հայաստանի պաշտպանությունը կազմակերպելու համար, կուրապաղատի աստիճանով կառավարիչ նշանակեց Թեոդորոս Ռշտունու փեսային՝ Համազասպ Մամիկոնյանին, որի իշխանությունը տեւեց երեք տարի: Արաբների գլուխը խառն էր՝ հայերով եւ բյուզանդացիներով զբաղվելու համար, բյուզանդացիները, հիշելով նախորդ իրադարձությունները, խուսափում էին կրոնական վեճերով հայերին իրենցից վանել եւ ներքաշված էին ներքին խմորումների մեջ: Այս պայմաններում Հայաստանը կարճ ժամանակով շունչ քաշեց, իսկ կաթողիկոսն էլ զբաղվեց Զվարթնոցի շինարարությամբ, որը, իրավամբ, հայ ճարտարապետության գոհարներից մեկը դարձավ:

Այս միջոցին էլ եղավ Վարագա խաչի երեւումը: Հայոց Եկեղեցու ավանդությամբ՝ Գայանե կույսը Հռիփսիմեի պարանոցից էր կախել բուն Խաչափայտի մասունքը, որը նա մշտապես կրում էր: Սակայն Վարագում եղած ժամանակ նա, վախենալով հալածանքներից, մասունքը թաքցրեց Վարագա լեռան գագաթին՝ լեռան հարավակողմում: Մասունքը, ավանդության համաձայն, պահպանում էին երկու քահանաներ, որոնց մահից հետո Խաչափայտի տեղը մնաց անհայտ: Երկու մենակյաց ճգնավորներ՝ Թոդիկը եւ Հովելը, գիշերն աղոթելիս Վերին Վարագ եկեղեցուց վեր գտնվող Գալիլիա կոչվող քարաժայռերի գագաթին տեսնում են մի լուսավոր տաճար՝ 12 սյուներով, որոնց մեջտեղում փայլում էր լուսասփյուռ խաչի նշանը, որը քիչ անց նրանից բաժանվում է եւ սավառնելով գալիս հանգչում է եկեղեցու սեղանին: Մենակյացները մտնում են եկեղեցի եւ հայտնաբերում լուսեղեն խաչը: Այստեղ են գալիս հավատացյալներ Վանից ու բարձրանում են Գալիլիա եւ 12 օր շարունակ տեսնում են 12 սյուներով լուսավոր տաճարի տեսիլքը: Իսկ Խաչափայտի մասունքը շոշափելի երեւացել է եկեղեցու սեղանի վրա: Լուրը հասնում է Ներսես Գ կաթողիկոսին, որը գալիս է Վան եւ Վարդ Ռշտունու կամ Վարդ Պատրիկի հետ բարձրանում է Վարագ, ստուգում է եղելությունը եւ մեծահանդես տոնախմբություն կատարում ու հաստատում տարեկան տոն՝ Վարագա խաչի երեւման հիշատակին: Տոնի օր է նշանակվում մեհեկան ամսի 20-ը, որը չնայած «Յայսմաւուրք»-ում նշված փետրվարի 26-ին՝ համապատասխանել է 660 թվականի դեկտեմբերի 30-ին:

Ներկայումս տոնը նշվում է Խաչի երրորդ կիրակիին՝ սեպտեմբերի 25-ից մինչեւ հոկտեմբերի 1-ն ընկած յոթ օրերի շրջանում: Վարագա սուրբ նշանը սկզբում պահվել է Վերին Վարագի եկեղեցում, իսկ որոշ ժամանակ անց՝ Ներքին Վարագի մեծ վանքի հարեւանությամբ գտնվող Սբ Նշան եկեղեցում: 1021 թվին Վասպուրականի Սենեքերիմ Արծրունի թագավորն այն տարավ Սեբաստիա եւ հանձնեց իր կողմից կառուցված Սբ Նշան վանքին, սակայն նրա մահից հետո՝ 1026 թվին, Սբ Նշանը վերադարձվեց Ներքին Վարագի եկեղեցի: 1651 թվին՝ Վարագավանքի կողոպուտի ժամանակ այն հափշտակեցին Խոշաբի տերեր Չոմարը եւ Սուլեյմանը: Սրանց չարաչար մահվանից հետո հանգուցյալների հաջորդ Իբրահիմն այն վերադարձրեց 1655-ին, եւ վանեցիներն ապահովության նպատակով դրեցին քաղաքի Սբ Տիրամայր եկեղեցում: Ներկայումս այն պահվում է Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնում: Իրավացի հարց է ծագում, թե ինչպես կարող էր Խաչափայտի մասունքը գտնվել Գայանեի ձեռքին, երբ դրա գյուտը կատարվեց 327 թվին՝ Հեղինե դշխոյի ձեռքով: Մեկ այլ ավանդության համաձայն՝ Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոս Հակոբոս Տյառնեղբայրը կարողացել էր Խաչափայտից մի կտոր ձեռք բերել, իսկ ըստ մյուսի՝ Կլավդիոս կայսեր կինը՝ Պատրոնիկե դշխոն, որ Հակոբոս Տյառնեղբոր ժամանակակիցն էր, եկել է Երուսաղեմ եւ ստացել Խաչափայտի մի մասը, որից էլ վերցված է եղել Հռիփսիմեի մասունքը: Հայոց Եկեղեցին հատուկ շարական է նվիրել այդ տոնին, որի հեղինակը հայտնի չէ:

Խաչափայտի մեկ այլ մասունքի մասին հիշատակություն է պահպանել Հովհան Մամիկոնյանը: Ասվում է, որ երբ Հերակլը Կոստանդնուպոլիս էր տանում Խաչափայտը, Երիզայում մի սպասավոր նրա մի մասը կտրում է, սակայն բռնվում է եւ գլխատվում: Խաչափայտի մասունքը հետո հանձնվում է Կեսարիայի Հովհաննես եպիսկոպոսին, որից 36 հազար դահեկանով գնելով՝ Վահան Կամսարականն այն հանձնում է Գլակա Սբ Կարապետ վանքին: Վեց տարի անց Գորգ Շատախոս անունով Արշուց իշխանը Ծիծառնիկ Տարոնացու ձեռքով Խաչափայտի մասունքը գողանում է եւ բերում Արջուց երկիր կամ Սասունի Շատախ գավառը եւ պահում հատուկ դրա համար կառուցված եկեղեցում: Ներսես կաթողիկոսը գալիս է Տարոն եւ Վահանի հետ Գլակավանք գնալով՝ պարզում է, որ Խաչափայտի մասունքն անհետացել է: Յոթ օր սուգ պահելուց հետո ի հայտ է գալիս, որ Խաչափայտի մասունքը գողացվել ու տարվել է Արջուց գավառ: Ծիծառնիկը եւ նրա գործակից կրոնավորը խստիվ պատժվում են, իսկ Գորգ իշխանը 100 հազար դահեկան տուգանք է վճարում, սակայն Խաչափայտը չի վերադարձնում եւ պահում է Արջուց բերդի Ծիծեռնա Սբ Խաչ եկեղեցում: Հովհան Մամիկոնյանն այս դեպքերը դնում է հայոց 130, այսինքն՝ փրկչական 681 թվին, երբ Ներսեսն այլեւս ողջ չէր: Մ. Օրմանյանը հակված է ՃԼ թվականը սրբագրել ՃԸ, այսինքն՝ 659 թվական, որը լիովին հարմարում է վերոհիշյալ պատմությանը: Խաչի հաջորդ մասունքը պահվել է Շիրակի դպրեվանքում, որի առաջնորդն էր Բարսեղ Ճոն վարդապետը: Արաբական արշավանքներից անհանգստացած՝ մասունքը տեղափոխում են Վարձիայի վանքը, որտեղից այն այլեւս ետ չի բերվում:

661 թվին իշխանության եկած Մուավիան, որ մինչ այդ զինվորական գործի մեծ հմտություն էր հանդես բերել, ցուցաբերեց քաղաքագետի անուրանալի ունակություններ: Երբ մահացավ Համազսպ Մամիկոնյանը, նոր կառավարիչ նշանակելու խնդիր ծագեց, եւ թվում էր, թե կրկին հայերը կդիմեն կայսրությանը՝ Հայաստանում կուրապաղատ նշանակելու խնդրանքով: Սակայն հարցը բազմակողմանի քննելուց հետո, հաշվի առնելով բյուզանդացիների թուլությունը եւ Մուավիայի նոր քաղաքականությունը, որոշում են դիմել արաբական նորընծա խալիֆին: Անգամ բյուզանդական կողմնորոշման այնպիսի մի ջատագով, ինչպիսին էր Ներսես Գ Տայեցին, միանում է արաբների հետ հարաբերություն հաստատելու թեւի ներկայացուցիչներին: 1775 գերիներից արաբները խնայել էին միայն 22-ի կյանքը, հնարավոր էին նոր վտանգներ, ուստի Ներսես կաթողիկոսը հայոց նախարարների հետ միասին խնդրում է Մուավիա ամիրապետին կամ խալիֆին՝ Հայաստանի իշխան եւ կառավարիչ նշանակել Համազասպ Մամիկոնյանի եղբորը՝ Գրիգորին, որը պատանդ էր տարվել Դամասկոս: Մուավիան հայերի խնդրանքը կատարում է եւ Գրիգոր Մամիկոնյանին նշանակում Հայոց հրամանատար եւ որոշակի հարկ սահմանում Հայաստանի համար:

Ներսես Գ Տայեցի Շինող կաթողիկոսը մահացավ 661 թվին՝ իր կողմից Զվարթնոցի եկեղեցուն կից կառուցված կաթողիկոսարանում եւ թաղվեց նույն տեղում: Ներսեսը գործունյա, լայնախոհ եւ ուժեղ կամքի տեր անձնավորություն էր, որն իր ողջ կյանքը նվիրաբերեց Հայոց Եկեղեցուն եւ հայրենիքին այն հեռավոր փոփոխական ժամանակներում: Անգամ նրա այն արարքները, որ ժամանակակիցները եւ հետագա պատմիչներն ու պատմաբանները որակում են որպես մեղսագործություն, պայմանավորված էին Հայաստանի անհանգիստ քաղաքական կյանքով եւ ոչ թե նրա կույր բյուզանդասիրությամբ: Համենայն դեպս, երբ իրոք կրկին անհրաժեշտություն ծագեց կարգավորել հայ-արաբական հարաբերությունները, բյուզանդական կայսրության ջատագով կաթողիկոսը, աչքի առաջ ունենալով երկրի շահը, հայ նախարարների հետ հայացքը հառեց դեպի Արաբիա: Զվարթնոցի անմահ շինությունը եւ ընդհանրապես ծավալած շինարարական լայն գործունեությունը նրան հավերժացրին Շինող կամ Շինարար մականունով, որ թերեւս նրա վաստակի լավագույն գնահատականն էր: