(615/616-628)
 

Կոմիտաս կաթողիկոսը ծնվել է Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառի Աղցք գյուղում: Աշակերտել է Դվնի հայրապետանոցում՝ Մովսես Եղիվարդեցի կաթողիկոսի աթոռակալության շրջանում, եղել է Ս. Հռիփսիմեի վկայարանի փակակալ, իսկ ավելի ուշ ձեռնադրվել է Տարոնի եւ Մամիկոնեից եպիսկոպոս՝ Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի հայրապետի կողմից: Իր ունակությունների եւ արժանիքների շնորհիվ նա կարեւոր տեղ է զբաղեցնում բարձրաստիճան հոգեւորականության շրջանում եւ տեղ է գտնում Ամատունյաց Մատթեոս եպիսկոպոսի հետ միասին Պարսից թագավորի մոտ ուղարկված պատվիրակությունում, որի շարժառիթների մասին աղբյուրները լռում են: Ամենայն հավանականությամբ՝ ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, որի կարծիքով՝ Պարսից արքունիքն Աբրահամ կաթողիկոսի մահից հետո արգելք էր դրել կաթողիկոսական ընտրությունների վրա: Հայոց կաթողիկոսների՝ պարսից թագավորների կողմից հաստատվելն ընդունված կարգ էր՝ Սահակ Պարթեւի ժամանակներից սկսած. այնպես որ Կոմիտաս եպիսկոպոսը գալիս է Տիզբոն եւ հաստատվում կաթողիկոսական աթոռին: Հասկանալի է, որ ստանալով Պարսից արքայից արքայի հաստատումը՝ Կոմիտաս եպիսկոպոսը մինչ այդ, եթե հայերի կողմից չէր էլ ընտրվել հայրապետ, ապա ձեռք էր բերել բարձրաստիճան հոգեւորականության եւ իշխանական դասի հավանությունը: Սմբատ Բագրատունու՝ Պարսից արքունիքում ունեցած մեծ հեղինակությունը նպաստեց խնդրի դրական լուծմանը:
Արդեն որպես կաթողիկոս՝ Կոմիտաս Ա-ն ուղղափառ դավանության մասին «Հաւատոյ գիր» վերտառությամբ ընդարձակ փաստաթուղթ է ներկայացնում Պարսից ժողովին՝ ստորագրելով այն որպես Մամիկոնեից եպիսկոպոս, որը հաջորդել է Մեծ Հայքի կաթողիկոսության աթոռին: Ըստ երեւույթին, նման ստորագրությունը պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Կոմիտասը դեռեւս նվիրապետական կարգով չէր օծվել կաթողիկոս: Հայոց հայրապետը «Հաւատոյ գիրը» պատրաստեց Պարսկաստանի եւ Ասորեստանի եպիսկոպոսների խնդրանքով, որոնցից իննի անունները հիշվում են հիշյալ փաստաթղթում: Վերջինս նպատակ ուներ Պարսից արքունիքում գտնվող հայ նախարարներին եւ տարբեր ազգերի քրիստոնյաներին ծանոթացնել Հայոց Եկեղեցու վարդապետությանը, ինչպես նաեւ նզովում էր շուրջ երեք տասնյակ այլեւայլ աղանդավորների, որոնց մեջ էին Եվտիքոսը, Սեւերոսը, Գայինոսյանները, ինչպես նաեւ Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները: Անտարակույս, Պարսից ժողովին ներկայացված՝ Կոմիտասի նշված փաստաթուղթը, որը համակողմանի բացատրություններ էր տալիս Հայոց վարդապետության վերաբերյալ, էական նշանակություն ունեցավ ժողովի որոշումների համար:
Մ. Օրմանյանը Կոմիտաս Ա-ի աթոռակալությունը դնում է 616 թվականից, սակայն հակված է կարծելու, որ նրա ընտրությունը տեղի է ունեցել դեռեւս 615 թվին: Պատմագիրները եւ այլեւայլ գավազանագրքերը նրա հայրապետության շրջանը հաշվում են 8 տարի, եւ միայն Միխայիլ Ասորին նշանակում է 26 տարի, եւ այդ էլ, հավանաբար, գրիչների սխալի պատճառով: Ուստի, եթե առաջնորդվենք 8 տարվա հաշվարկով, ապա Կոմիտաս Ա-ի աթոռակալությունը կարող է ընկնել 615/616-623/624 թթ.: Սակայն դրան հակասում է Սեբեոսի այն տեղեկությունը, թե Վարազտիրոց մարզպանի Հայաստան ժամանելու շրջանում Կոմիտաս կաթողիկոսը մահացել էր: Եվ քանի որ Վարազտիրոցը մարզպան էր կարգվել Կավատ արքայի կողմից, իսկ վերջինս էլ գահ էր բարձրացել 628 թվականին, ապա լրիվ հնարավոր է, որ կաթողիկոսը մահացել էր նրա՝ երկիր գալուց ոչ շատ առաջ: Այդ դեպքում Կոմիտասի աթոռակալության շրջանը պետք է հաշվել ոչ թե 8, այլ 13 տարի: Այսուհանդերձ՝ չի բացառվում, որ հայրապետական աթոռը Պարսից արքունիքի բռնած դիրքի պատճառով մի քանի տարի թափուր էր, եւ Կոմիտաս Ա կաթողիկոսն իրականում աթոռակալել էր ընդամենը 8 տարի:
Կոմիտաս Ա-ն աթոռակալեց Պարսից Խոսրով Փարվեզ եւ բյուզանդական կայսր Հերակլի գահակալության եւ պարսկա-բյուզանդական բուռն պատերազմների շրջանում: Սկզբում հաջողությունն ուղեկցում էր պարսկական զորքերին, որոնք կռիվներ էին մղում Ասորիքի եւ Փոքր Ասիայի կողմերում: Հայաստանի պարսկական եւ բյուզանդական հատվածները, որ պարսկական բանակների հաջող գործողությունների շնորհիվ գործնականում միավորվել էին, որոշ ժամանակ հարաբերական անդորր ապրեցին, որը մեծապես նպաստեց հայ մշակույթի եւ մասնավորապես՝ ճարտարապետության բուռն զարգացմանն ու վերելքին: Ծանր կացության մեջ հայտնված կայսրությունը՝ հանձինս Հերակլ կայսեր, ձգտում էր լեզու գտնել Պարսից արքայի հետ եւ քիչ թե շատ տանելի պայմաններով հաշտություն կնքել, սակայն այդ միայն մեծացնում էր պարսիկների հավակնությունները եւ հոխորտանքը, իսկ բյուզանդական բնակչությունն էլ, դրանից հիասթափված ու զայրացած, կայսրին մեղադրում էր թույլ վարքագծի համար: Սպառելով պարսիկների հետ համաձայնության գալու բոլոր հնարավորությունները եւ հասկանալով, որ խնդիրը միայն ռազմական լուծում ունի, կայսրը, աթոռակից հռչակելով իր որդուն՝ Կոստանդինին, եւ նրան հանձնելով իշխանությունը մայրաքաղաքում, անձամբ ստանձնեց դեպի արեւելք արշավի դուրս եկած զորքերի հրամանատարությունը: 622 թ. ապրիլի 4-ին տոնելով Զատիկը՝ Հերակլը շարժվեց Քաղկեդոն, իսկ մի բանակ էլ նավերով ուղարկեց Կիլիկիայի ափերը՝ պարսկական զորքերի թիկունքը դուրս գալու համար: Հերակլի կողմից ղեկավարվող զորքերը հասան մինչեւ բյուզանդական Հայաստան եւ այնտեղից դուրս մղեցին պարսիկներին, իսկ Կիլիկիայում ափհանում կատարած բանակն ազատագրեց պարսկական զորքերից Երուսաղեմը, Դամասկոսը եւ Անտիոքը: Հաջորդ տարին Հերակլն ասպատակեց Պարսկահայաստանը եւ Ատրպատականը՝ Դվինի եւ Նախճավանի վրայով գրավելով Գանձակ Շահաստան քաղաքը եւ հրկիզելով Հրատ Վշնասպի սրբատեղին: 624 թվին Հերակլը, արշավանքը սկսելով Տրապիզոնից, մուտք գործեց Վրաց եւ Աղվանից մարզպանություններ, որոնց նշանակալից մասը հայկական երկրամասեր էին, Փայտակարանում եւ Արցախում մի քանի անգամ պարտության մատնեց պարսիկներին, որոնք սակայն հաջորդ տարին ավելի վճռական ձեռնամուխ եղան պատերազմական գործողություններին: Խոսրով արքան իր բանակների հրամանատարներ Շահրվարազ Խոռյամին եւ Շահեն Պատգոսպանին կարգադրեց պատերազմը տեղափոխել հակառակորդի տարածք՝ կտրելով Հերակլին իր երկրից, իսկ ավարներին էլ հրահրեց արշավելու կայսրության եվրոպական տիրույթների դեմ: Չնայած ծանր պայմաններին, երբ բյուզանդական բանակներից մեկը պետք է պաշտպաներ մայրաքաղաքը Շահրվարազի զորքից, երկրորդը՝ կասեցներ Կիլիկիայում Շահեն Պատգոսպանի զորաբանակի առաջխաղացումը, Հերակլը մեծաթիվ բանակով շարժվեց անմիջապես Պարսկաստան: Այս անգամ հաջողությունն ուղեկցեց կայսրին, որը ստիպեց պարսկական բանակներին ետ քաշվել դեպի Պարսկաստան, իսկ ինքն էլ հայկական եւ խազարական օգնական գնդերով ուղղակի շարժվեց Տիզբոն: Նինվեի մոտ նա փայլուն հաղթանակ տարավ պարսկական ուժերի դեմ 627 թ. դեկտեմբերի 12-ին եւ այլեւս դիմադրության չհանդիպելով՝ կտրուկ շարժվեց Սասանյանների պաշտպանությունից գրեթե զուրկ մայրաքաղաք Տիզբոն: Չկարողանալով դիմադրել թշնամուն՝ Խոսրով Բ Փարվեզն անընդհատ նահանջում էր, իսկ Հերակլն էլ գրավեց Տիզբոնը եւ հրկիզեց արքունի պալատը: Մեղադրելով իր հրամանատարներին ու նախարարներին պարտության մեջ եւ պատժելով նրանց՝ Պարսից արքայից արքան իր դեմ գրգռեց նրանց, որոնք նրան ձերբակալեցին, բանտարկեցին Վեհկավատ կամ Վեհարտաշիր քաղաքում եւ գահ բարձրացրեցին նրա Կավատ անունով որդուն, որը միացել էր նրանց: Նորաթուխ թագավորը կարգադրեց սպանել հորը՝ որպես երկրի ավերածության պատասխանատուի, եւ շուրջ 40-ի չափ իր եղբայրներին: Պարսկաստանի պատմության մեջ առաջին անգամ Անհուշ բերդից ազատվեցին բազմաթիվ նախարարներ, որոնց Խոսրով Փարվեզը բանտ էր նետել քաղաքական մեղադրանքներ ներկայացնելով: Այժմ հաշտություն խնդրեցին պարսիկները՝ Հերակլի մոտ ուղարկելով Ռաշ իշխանին, իսկ բյուզանդական կայսրն էլ, որի զորքերը խիստ հոգնել էին տեւական պատերազմական գործողություններից, հեշտությամբ համաձայնվեց եւ Կավատի հետ բանակցելու համար ուղարկեց Յուստատ իշխանին: Հաշտության պայմաններով երկու երկրների միջեւ 591 թվից հաստատված սահմանագիծը վերականգնվեց, եւ Հերակլը 628 թվին հաղթականորեն վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս: Բյուզանդական բանակների հաղթանակների մեջ կարեւոր դեր կատարեցին հայկական զորագնդերը, որոնց գլխավորում էր հայոց սպարապետ Մժեժ Գնունին:
Կոմիտաս Ա կաթողիկոսի աթոռակալության առաջին շրջանը, երբ երկիրը խաղաղության մեջ էր, նշանավորվեց հայոց հայրապետի արդյունավետ գործունեությամբ: 616 թվին կամ Խոսրով Փարվեզի իշխանության 27-րդ տարում Հայաստան եկան ասորվոց եպիսկոպոսներ Մարութան եւ Պետրոսը եւ Դվնում ուղղափառ հավատի գիր ներկայացրեցին Կոմիտասին՝ արժանանալով նրա կողմից լավ ընդունելության: Հարկ է նշել, որ Հայաստանի հարավային շրջաններում կային ասորական թեմեր, որոնք հավատակից էին հայերին եւ ենթակա՝ Հայոց Եկեղեցուն: Ուստի չի բացառվում, որ Մարութան եւ Պետրոսը միայն ազգությամբ էին ասորի, սակայն պատկանում էին Հայոց Եկեղեցուն եւ, ամենայն հավանականությամբ, ձեռնադրված էին Հայոց հայրապետի կողմից: Հասկանալի է, որ հիշյալ եպիսկոպոսների ջերմեռանդությունն ու նվիրվածությունը Հայոց Եկեղեցու վարդապետությանը քաջալերվեց ու պաշտպանություն գտավ Կոմիտաս կաթողիկոսի կողմից:
Կոմիտաս Ա-ն նամակագրություն է ունեցել Մոգեստոս երեցի հետ: Խնդիրն այն է, որ Երուսաղեմի աթոռը, Հոբնաղի վերջին շրջանից սկսած, քաղկեդոնական ուղղության էր հետեւել եւ անգամ ջուր էր լցրել Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսի ջրաղացին: Սակայն երբ պարսկական զորքերը գրավեցին Երուսաղեմը, անշուշտ ոչ առանց պարսկական ազդեցության, Երուսաղեմի աթոռը հրաժարվեց երկաբնակությունից եւ աշխատեց իր հարաբերությունները կարգավորել Հայոց Եկեղեցու հետ: Դրան մեծապես նպաստեց Զաքարիա պատրիարքի գերեվարումը պարսիկների կողմից, որը քաջ գիտակցելով Հայոց Եկեղեցու բարձր հեղինակությունը Պարսից արքունիքի աչքում՝ աշխատեց հայերի միջոցով պաշտպանության տակ առնել Երուսաղեմի աթոռի քրիստոնյաներին պարսից արքունիքում: Պարսից քրիստոնյաների ժողովում Զաքարիա պատրիարքը հայտարարեց, որ ընդունում է միայն Տիեզերական առաջին երեք ժողովների որոշումները, եւ որ հայոց հավատը ճշմարիտ է: Զաքարիայի նման դիրքորոշումը մեծապես պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նեստորական եւ քաղկեդոնական դավանությունները Պարսից արքունիքում կասկածելի եւ պետության համար վտանգավոր էին համարվում: Զաքարիայի այս դիրքորոշումը, հասկանալի է, պաշտպանում էր նրա տեղապահ Մոգեստոսը, որն իր նամակում Հայոց հայրապետին անվանում էր արքեպիսկոպոս եւ Հայոց աշխարհի մետրոպոլիտ, սակայն լռության էր մատնում նրա պատրիարքական իրավունքը: Մոգեստոսը նշում էր, որ Հայոց կաթողիկոսի օգնությամբ՝ Երուսաղեմի քրիստոնյաները պաշտպանություն են գտել պարսիկների կողմից:
Միխայիլ Ասորին Կոմիտաս կաթողիկոսին մեծարում է Շինող տիտղոսով, եւ, հիրավի, նրա օրոք բազմաթիվ շինարարական ձեռնարկներ եղան: Դեռեւս Սմբատ Բագրատունու օրոք սկսված Դվնի Սբ Գրիգոր եկեղեցու շինարարությունը, որ շարունակվել էր Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսի աթոռակալության ողջ շրջանում, ավարտվեց Կոմիտաս կաթողիկոսի օրոք: Նա ձեռնամուխ եղավ Էջմիածնի կաթուղիկեի նորոգմանը, որը Ղազար Փարպեցու վերանորոգչական ջանքից հետո մեծապես վնասվել էր պարսկա-բյուզանդական պատերազմի շրջանում: Ինչպես հավաստում է Սեբեոսը, կաթողիկոսը վերականգնեց խախտված պատերը, փայտակերտ մասերը կառուցեց քարուկրով եւ սալահատակը վերանորոգեց: Հովհաննես Դրասխանակերտցին Կոմիտասին է վերագրում փայտահարկ գմբեթը գեղեցկահարմար եւ չքնաղատես կոփածո քարերով կառուցված գմբեթով փոխարինելը: Նորոգություններին հետեւել է Յոհանիկ վանահայրը: Այսուհանդերձ, Կոմիտաս կաթողիկոսի մեծագործություններից, թերեւս, ամենանշանավորը Սբ Հռիփսիմեի եկեղեցու կառուցումն էր, որն ավարտվեց 618 թվին: Հովհաննես Դրասխանակերտցին, ի տարբերություն Սահակաշեն տաճարի կարի ցած եւ մթին լինելու, նրա տեղում կառուցվածը որակում է հրաշատես ու վայելուչ, նազելի ու պայծառ: Կոմիտաս կաթողիկոսի այս կառույցը, հիրավի, հայ ճարտարապետության մարգարիտներից է:
Հին վկայարանի քանդվելու հետեւանքով՝ հիմնապատի մեջ հայտնաբերվեց Հռիփսիմեի շիրիմը, որին այցի գալով՝ կաթողիկոսը պարզեց, որ տապանը կրում էր Գրիգոր Լուսավորչի եւ Սահակ Պարթեւի կնիքները: Կոմիտաս Ա-ն կնիքները չխախտեց եւ միայն դրանց ավելացրեց իր կնիքը, որով, ինչպես Սեբեոսն էր գրում, «երից հաւատարմաց երրորդ մատանեօք» վավերացվեցին Հռիփսիմեի մասունքները: Հռիփսիմեի տապանը քարերի խոնավության պատճառով կաթողիկոսը մի որոշ ժամանակ բաց թողեց՝ վերածելով այն մի տեսակ ժողովրդական բարեպաշտության առարկայի, իսկ այնուհետեւ ամփոփեց տապանի համար պատրաստված տեղում, երբ կրաշաղախը սկսեց չորանալ: Սեբեոսի տեղեկությամբ՝ Հռիփսիմեի հասակն էր ինը թիզ եւ չորս մատնաչափ, այսինքն՝ 185 սանտիմետր, որն անշուշտ հնարավոր է, սակայն խիստ հազվագյուտ՝ այդ հեռավոր ժամանակներում, երբ տղամարդկանց հասակն անգամ տատանվում էր 155-165 սանտիմետրերի միջեւ: Այսուհանդերձ, այն հանգամանքը, որ տապանը չէր բացվել, մտածել է տալիս, որ ինը թիզը եւ չորս մատնաչափը վերաբերում են ոչ թե Հռիփսիմեի հասակին, այլ տապանի երկարությանը, ինչպես եզրակացնում է Մ. Օրմանյանը:
Կառուցելով Հռիփսիմեի եկեղեցին՝ Կոմիտաս կաթողիկոսը մեծ շուքով կատարեց նավակատիքը եւ կայսրին նվիրեց «Անձինք նուիրեալք սիրոյն Քրիստոսի» գողտրիկ շարականը: Վերջինս գրված էր տաղասացության հին հայկական չափով, բառերի եւ ոճերի հարստությամբ ու ճիշտ ընտրությամբ, ընտիր հայերենով եւ բանաստեղծական բարձր արվեստով: Շարականը, Մ. Օրմանյանի կարծիքով, հուշում է նաեւ Կոմիտասի երաժշտագետ լինելը: Շարականը երեսունվեց տուն ունի, որոնք սկսվում են հայկական այբուբենի հերթական տառերով: Ամենայն հավանականությամբ՝ շարականը գրվել է 618 թվին: Կոմիտասի անունով մեզ է հասել նաեւ «Զրոյցք Կոմիտասայ Հայոց հայրապետի եւ պատրիարքին Կոստանդնուպոլսոյ» գրվածքը, որը սակայն, ինչպես կարծում է Մ. Օրմանյանը, չի կարող վերագրվել նրա գրչին: Ըստ այդ «Զրոյցք»-ի՝ Կոմիտասը պետք է գնացած լիներ Բյուզանդիա, այն դեպքում, երբ հայտնի է, որ Կոմիտասը Բյուզանդիայում չի եղել: Կոստանդնուպոլսի պատրիարքը հիշվում է Պյուռոս անունով, սակայն վերջինս Կոմիտաս կաթողիկոսին ժամանակակից չի եղել եւ միայն 639 թվին պատրիարքական աթոռին փոխարինել է Սարգսին:
Կոմիտաս Ա-ի օրոք զարգացավ դպրոցական կյանքը: Հատկապես փայլեցին Սյունյաց, Արշակունյաց դպրոցները եւ Շիրակի դպրեվանքը: Արդեն Սահակ Պարթեւի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի օրերում Սյունյաց դպրոցն աչքի էր ընկնում իր բարձր մակարդակով, թարգմանական եւ մեկնողական գործունեությամբ, որի շնորհիվ նրա ներկայացուցիչները, որպես կանոն, հայտնի էին Քերթող կոչումով: Կոմիտաս Ա-ի ժամանակներում Սյունյաց դպրոցը գլխավորում էր Մաթուսաղա մեծ քերթողը եւ անհաղթ փիլիսոփան, որը հետագայում դարձավ Սյունիքի մետրոպոլիտ: Արշակունյաց դպրոցը գտնվում էր Երասխաձոր գավառի Վարդիկհայր վանքում, որը հայտնի է նաեւ Վարդիհեր եւ Թաթլո վանք անուններով: Այս դպրոցը նշանավոր էր իր ճարտար եւ գիտուն գործիչներով, որոնք հավաքում եւ կրթում էին մանուկներին: Շիրակի դպրեվանքի առաջնորդն էր Բարսեղ Ճոն վարդապետը, որը հատկապես մեծ հռչակ ստացավ Ներսես Գ Շինարար կաթողիկոսի օրոք: Նշանավոր էր այդ շրջանում Բջնիի մոտ գտնվող Մայրավանքի առաջնորդ Հովհան Մայրավանեցին: Անշուշտ, կրթական մեծ վերելքը պայմանավորված էր նաեւ հույների հետ հաճախակի դարձած շփումներով:
Կոմիտասի հայրապետության շրջանում ծնունդ առավ միակամյայց վարդապետությունը: Հերակլ կայսրը, որ կարծես թե հրաշքով փրկել էր կայսրությունը Սասանյանների ծավալապաշտական նկրտումներից, խորապես գիտակցելով դավանական խնդիրների կարեւորությունը պետության համար, փորձեց կայսրության մեջ դավանաբանական միասնություն հաստատել: Պետության մեջ խիստ մեծ թիվ էին կազմում եփեսոսական միաբանները, պատկառելի էր նաեւ նեստորականների եւ եվտիքականների քանակը, ուստի Հերակլն այդ խնդրով դիմեց Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Սարգսին: Վերջինս, որ կարեւոր դեր ու կշիռ ուներ պետական կառավարման համակարգում, հավուր պատշաճի ուշադրություն դարձրեց կայսեր խնդրանքին եւ փորձեց խնդիրը լուծել Թեոդորոս Փառանու եպիսկոպոսի գրվածքների համաձայն, որի հեղինակն առաջ է քաշում «Միակամեայ դրութիւնը»: Լինելով եփեսոսյան դավանության համոզված ջատագով՝ Սարգիս պատրիարքը հասկանում էր, որ քաղկեդոնականությունը 553 թ. Կոստանդնուպոլսի ժողովից հետո, փաստորեն, վերածվել էր պաշտոնական դավանանքի: Վերացնել այն եւ վերադառնալ միաբնակությանը պարզապես անհնարին էր, ուստի նա, պահպանելով երկու բնության բացատրությունը, մեջտեղ բերեց մի կամք եւ մի գործողության բանաձեւ, այսինքն՝ Քրիստոսի երկու բնությունները գործում են մեկ կամքի որոշմամբ եւ ունեն մեկ գործունեություն: Այս մոտեցումը, փաստորեն, արդարացնում էր եփեսոսյան միաբնակության դավանությունը՝ անիմաստ դարձնելով քաղկեդոնականությունը: Կայսրը սիրով ընդունեց պատրիարքի բանաձեւը՝ տեսնելով, որ հակաքաղկեդոնականները պատրաստ են հավանություն տալու միակամյայց սկզբունքին, իսկ քաղկեդոնականները, համենայն դեպս, հանդես չեն գալիս դրա դեմ:
Շատ ավելի վտանգավոր ու Առաջավոր Ասիայի ժողովուրդների համար ճակատագրական եղավ մահմեդականության կամ իսլամի հանդես գալը: Նոր կրոնի մարգարեն Մուհամեդն էր, որ ծնվել էր 571 թ. Մեքքա քաղաքում եւ իր հոր՝ Աբդուլլահի եւ մոր՝ Էմինեի մահից հետո դաստիարակվել էր պապի՝ Աբդուլ Մութալիբի, իսկ վերջինիս մահից հետո՝ հորեղբոր՝ Աբութալիբի կողմից: Մուհամեդը Մեքքայի կուրեյշ ցեղից էր, որն իրեն սերած էր համարում Իսմայիլից, հետեւաբար եւ Աբրահամից: Արդեն 13 տարեկանից Մուհամեդը սկսում է օգնել հորեղբորը եւ 585 թ. առաջին անգամ վաճառականական քարավանի հետ մեկնում է Ասորիք կամ, ըստ հայ պատմագիրների, Եգիպտոս: Հավանաբար Ասորիքում էլ նա մտերմանում է Սարգիս Բխերա անունով մի միայնակյաց հետ, որն արիանոսյան եւ կերինթյան աղանդին էր պատկանում: Շփվելով քրիստոնյաների եւ հրեաների հետ՝ Մուհամեդն աստիճանաբար մտածում է արաբական ցեղերի շրջանում միաստվածություն տարածելու մասին: Մի կլորիկ դրամագլուխ հավաքելով՝ նա առեւտրական ինքնուրույն գործունեություն է սկսում: Խատիճե անունով մի մեծահարուստ այրի կնոջ առեւտրական գործերը գլխավորելով՝ 596 թվին ամուսնանում է իրենից 15 տարով մեծ այդ կնոջ հետ եւ մեծապես հարստանում: 611 թ. նա հեռանում է առեւտրական գործերից, հռչակում է իրեն մարգարե եւ սկսում է քարոզել նոր հավատը՝ իսլամը: Նրա աջակիցները եղան Խատիճեն, հորեղբորորդին՝ Ալին, աները՝ Աբուբեքիրը, ազգականներից Օսմանը, Համզան եւ ուրիշներ: Մուհամեդի քարոզը սկզբում առանձին հաջողություն չունեցավ եւ հանդիպելով կուրեյշների ուժեղ դիմադրությանը՝ 622 թ. հուլիսին ստիպված եղավ փախչել Մեդինա: Այստեղ նա իր կողմնակիցներով հարձակվեց հրեական համայնքի վրա եւ կողոպտելով այն՝ կրկին ուժեղացավ՝ շարունակելով նոր կրոնի քարոզչությունը: Ռազմականորեն ուժեղանալով՝ նա հաղթանակ տարավ կուրեյշների նկատմամբ, որոնք ստիպված էին նրա հետ հաշտություն եւ զինադադար կնքել 628 թվին: Արաբական ավագանին ըստ արժանվույն գնահատեց նոր կրոնը, եւ շուտով Մուհամեդը վերադարձավ Մեքքա՝ որպես հաղթող եւ Արաբական պետության կամ խալիֆայության հիմնադիր: 622 թվականը դարձավ իսլամական տոմարի սկիզբը, եւ քանի որ «հիջրա» արաբերեն նշանակում էր փախուստ, տոմարը ստացավ Հիջրայի տոմար անունը:
Կոմիտաս կաթողիկոսը, ինչպես վերը նշվեց, մահացավ 628 թվին, եւ նրա մարմինը հողին հանձնվեց Սբ Հռիփսիմեի եկեղեցում: