(1706-1714)
 

Կաթողիկոսական աթոռը 1705 թվի հունիսի 13-ից թափուր էր: Անշուշտ, բոլորն էլ հետամուտ էին այդ խնդրին եւ բանակցություններ էին վարում: Եվ հանկարծ հայրապետական աթոռ է բարձրանում Ալեքսանդր Ջուղայեցին, որը Սբ Ամենափրկչի առաջնորդն էր եւ Պարսկաստանի հայոց մետրապոլիտը: Հենց նա էր, որ Ստեփանոս Ջուղայեցու կողմից Էջմիածին էր եկել՝ Նահապետ կաթողիկոսին աթոռազրկելու: Նա հայրապետ օծվեց 1706 թվի դեկտեմբերի 7-ին, սակայն հարցը մինչ այդ, ըստ էության, լուծված է եղել, քանի որ դեկտեմբերի 20-ին նրան նամակով դիմում են Կ. Պոլսի հայ մեծավորները, իսկ 13 օրը հազիվ թե բավարար լիներ լուրն օսմանյան մայրաքաղաք հասցնելու համար: Ավելորդ է ասել, որ դրա տակ միայն 448 անձի կնիք է դրված: Հավանաբար, հաշվի առնելով հայության տարբեր հատվածների միջեւ տիրող երկպառակությունները, կաթողիկոսի օծումն իրականացրել են բոլոր հատվածների հավանությունն ստանալուց հետո: Ուստի հարկ է կարծել, որ արդեն սեպտեմբերին հարցը վճռված է եղել, եւ միայն օծումն է կատարվել դեկտեմբերի 7-ին: Անշուշտ, դրա օգտին է խոսում 1706 թվականի սեպտեմբերի 18-ին Ալեքսանդրի՝ կաթողիկոսությունն ստանձնելու համար Էջմիածին գնալու հիշատակությունը մի գրության մեջ:

Ալեքսանդր կաթողիկոսի մասին մեր տեղեկությունները շատ էլ մանրամասն չեն: Հայտնի է, որ նրա հորը կոչել են Կոստանդին, եւ նա հաջորդն է այն նշանավոր վարդապետների, որոնք պայծառացրին Ջուղայի աթոռը: Սիմեոն, Դավիթ եւ Ստեփանոս Ջուղայեցիներին 1699 թ. հունվարի 20-ին հաջորդել է Ալեքսանդրը, որը եղել է Ստեփանոսի տեղապահը՝ նրա կաթողիկոսության շրջանում: Դատելով նրա «Գիրք ատենական, որ ասի վիճաբանական» աշխատությունից, որը գրել է 1682-ին, նա եղել է հայադավան ուղղափառության ջերմ ջատագով: Այն լույս տեսավ 1687 թվին Նոր Ջուղայում, իսկ 1783-ին վերահրատարակվեց Կ. Պոլսում: Ալեքսանդրը հերքում է քաղկեդոնականության պնդած երկաբնակության խնդիրը եւ պաշտպանում Հայ Եկեղեցու վարդապետությունը: Նա գրում է նաեւ լատինական վարդապետության դեմ: Նրա գրչին է պատկանում «Աղօթամատոյց» վերտառությունը կրող մի գրքույկ (1687 թ.), որը, սակայն, լույս է ընծայվել միայն 1790 թվին:

Ալեքսանդրի առաջին խնդիրը եղավ զբաղվել Կ. Պոլսի պատրիարքության կնճռոտ կացությամբ, քանի որ Միքայել երեցի՝ պատրիարքարանի վարիչ նշանակվելուց հետո էլ հայ հասարակությունը չխաղաղվեց, իսկ խնդիրները չկարգավորվեցին: Կ. Պոլսի հայությունը հույս էլ չուներ, որ էջմիածինը կարող է խնդիրը կարգադրել, քանի որ այլ պետության մեջ էին եւ շատ հեռու Էջմիածնից: Բայց ստիպված եղան դիմել նորընտիր կաթողիկոսին՝ թերեւս հիմնվելով Հովհաննես Զմյուռնացու՝ Էջմիածնում գտնվելու հանգամանքի վրա:

Վերջինս Ավետիքի առաջին աթոռակալության ժամանակ փախել էր Էջմիածին: Պոլսի հայությունը կարծում էր, որ Հովհաննեսը, լինելով Ավետիքի ուղղության հետեւորդ, կարող էր հարմար անձ լինել՝ պատրիարքության գլուխ անցնելու համար: Նրանք կամենում էին ձեռք բերել Էջմիածնի՝ իրենց համար նպաստավոր վճիռը, որպեսզի դրա շնորհիվ կարողանան պայքարել լատինամոլների դեմ, որոնք անիրավություններ էին գործում Ֆերիոլի դրդմամբ: Ինչպես հավաստում է այդ գրության պատճենի հրատարակությունը, այն գրվել է 1705 թվի դեկտեմբերին 20-ին: Դրանում ասվում է, թե ինչ մոլար եւ անտեղի գործեր են անում աղթարմաները, կանգ է առնվում Ավետիքի հափշտակության մանրամասների, ինչպես նաեւ դրան հաջորդած իրադարձությունների վրա: Բողոք է հայտնվում Էջմիածնի նվիրակների թույլ գործունեության կապակցությամբ եւ խնդրանք, որ Էջմիածնից ուղարկեն երկու կամ երեք խորիմաց աստվածաբան վարդապետի՝ որպես քննիչ, որոնց հետ լինի նաեւ իզմիրցի Հովհաննեսը: Միաժամանակ Էջմիածնից խնդրվում էր նամակով դիմել Հռոմի պապին եւ պահանջել Ավետիքի ազատությունը: Այնուհետեւ տրվում է աղթարմաների մի ցուցակ՝ ըստ թաղերի, նշված են նաեւ նրանց միացածները, որոնք աղթարմա չլինելով՝ օգնել են Ավետիքի հափշտակությանը: Չնայած այդ ցուցակները, ինչպես հավաստում է Մ. Օրմանյանը, մի քիչ շփոթ են, այնուամենայնիվ առաջին թվարկության մեջ 175 անուն կա, որոնց նշանակալից մասն աշխարհական էր: Կաթողիկոսը նամակն ստանալուն պես Հովհաննես Զմյուռնացուն շտապով ուղարկեց Կ. Պոլիս եւ օսմանյան մեծ վեզիրին էլ նամակ ուղարկեց, որով խնդրում էր պատժել 175 կամ 200 անձանց, որոնք կաթոլիկացած հայեր էին:

Սակայն դեպքերը զարգանում էին զարմանալի արագությամբ: Դեռ Հովհաննես Զմյուռնացին կաթողիկոսական նամակով Կ. Պոլիս չէր էլ հասել, երբ Սահակ Ապուչեխցի վարդապետին հաջողվեց ձեռք բերել ազգի մեծավորների մի ազդեցիկ խմբի վստահությունը եւ հեռացնելով Միքայել երեցին՝ 1707 թվականի հունվարի 22-ին տիրանալ պատրիարքական աթոռին, այլ խոսքով՝ Միքայելի տեղապահությունը տեւեց ընդամենը 7 ամիս:

Սահակը հանգիստ եւ խաղաղ բնավորության տեր անձ էր, սակայն Հայոց Եկեղեցու դավանության մեծ ջատագով: Նա ամեն ինչ արեց՝ փոթորկուն վիճակը կարգավորելու համար՝ օգնական ունենալով Աղավնի մականունն ստացած Աստվածատուր Ջուղայեցի վարդապետին, որը նվիրակ էր կարգվել Ալեքսանդր կաթողիկոսի կողմից: Նա կաթողիկոսից հատուկ հանձնարարություն էր ստացել քաջալերելու տպագրական գործը: Սակայն, զարմանալիորեն, Սահակի գործունեությունը սխալ մեկնաբանվեց, եւ նա անգամ խրախուսեց կաթոլիկացածներին, նրանց առաջնորդող լատիններին ու սրանց բոլորին իր հովանավորության ներքո վերցրած դեսպանին: Դա էլ իր հերթին բոլորովին դուր չեկավ հայ ազգայիններին եւ Եկեղեցու պաշտպաններին, որոնք չէին կարող հանդուրժել ազգի մեջ ծնունդ առած անջատականությունը. առավել եւս, որ ունեին հայրապետական աջակցությունը: Սահակի պատրիարքությունն էլ կարճ տեւեց. ընդամենը՝ 8 ամիս: 1707 թ. սեպտեմբերի 26-ին պատրիարք դարձավ Հովհաննես Զմյուռնացին, որին այդ աթոռին փափագում էր տեսնել Կ. Պոլսի հայությունը՝ ծանոթ լինելով նրա գործունեությանն ու բռնած ուղղությանը: Ավետիքից հետո նա համարվում էր ամենահարմար անձը՝ կատարված անիրավության վրեժը լուծելու համար: Հովհաննես Զմյուռնացու աթառակալությունը մեծ հարված էր լատիններին, հայ կաթոլիկացածներին ու դեսպան Ֆերիոլին: Այս խմբում հատկապես ակտիվ էին հիսուսականները եւ ճիզվիտները: Վերջիններս սկսեցին խստորեն պահանջել իրենց համամիտներից, որ չհաճախեն հայկական եկեղեցիները, այլ միայն՝ լատինականները: Հարկ է խոստովանել, որ այդ մեծ պառակտում առաջ բերեց ազգի մեջ:

Ստեղծված պարագաներում Հովհաննես Զմյուռնացին, ունենալով կաթողիկոսի մեծ աջակցությունը, ինչպես նաեւ ժողովրդի ստիպողական վերաբերմունքը, ձեռնամուխ եղավ շփոթ վիճակը կարգավորելուն:
Լինելով խորամիտ մարդ՝ նա ոչ թե հետապնդեց վերը հիշված նամակի 175 կամ 200 անձանց, այլ կազմեց 40 հոգու ցուցակ, որոնցից էլ առանձնացրեց 9-ին, որոնք գլխավոր գրգռիչներ էին համարվում: Վերջիններս ձերբակալվեցին հոկտեմբերի 21-ին՝ Խաչի վեցերորդ երեքշաբթի օրը, եւ բանտարկվեցին Չորլուլու եպարքոսի հրամանով: Ավետիքի հափշտակությունը նա չէր կարողանում ներել լատիններին ու լատինամետներին՝ համարելով այդ օսմանյան իշխանությունների համար անպատվություն: Մեծ վեզիրը կամ եպարքոսը սպառնալից կերպով պահանջում էր Ավետիքի ազատումը, իսկ Ֆերիոլը ճարահատ զանազան խաբեություններ էր մտորում՝ նրա զայրույթը մեղմելու համար: Այս իննից զատ, ուրիշներ էլ ձերբակալվեցին, որոնցից էին Կոմիտաս Քյոմուրճյան եւ Կարապետ Ճամճյան քահանաները: Հոկտեմբերի 22-ին տեղի ունեցավ նրանց դատը: Չորլուլու Ալի մեծ վեզիրը դատարանում պահանջեց նրանցից ասել, թե Ավետիք վարդապետին ուր են աքսորել: Պատասխան չստացվեց, իսկ դատարան կանչված Մատթեոս Սարին, որը նշանակվել էր Ավետիքի տեղում, մեղադրեց ձերբակալվածներին Ավետիքի աքսորման մեջ: Ձերբակալվածները հանցապարտ ճանաչվեցին, Մատեթոսը՝ նրանց մեղսակից, եւ որոշվեց նրանց գլխատել: Նույն գիշերը նրանք բանտ տարվեցին եւ հոկտեմբերի 23-ին ուղարկվեցին կառափնարան: Փրկվելու համար նրանց առաջարկվեց կրոնափոխ լինել: Նրանք մի պահ ընդդիմացան, բայց սրերից ահաբեկված՝ առաջինը Կիլիկիայի գահազուրկ կաթողիկոս Մատթեոս Սարին տվեց իր համաձայնությունը, որին հետեւեցին մյուսները: Իրականում դա առերես իսլամացում էր, եւ նրանցից քչերը մնացին մահմեդական: Մատթեոսը փախավ Հռոմ եւ պաշտոնապես կաթոլիկացավ՝ ձեռք բերելով Հռոմի պաշտպանությունը, իսկ մյուսները ցրվեցին այս ու այն կողմ:

Կոմիտաս Քյոմուրճյան քահանայի դատն առանձին արվեց, քանի որ նա մեղադրվեց որպես շարժման ղեկավար: Կոմիտասը Մարտիրոս քահանայի որդին էր եւ Երեմիա Չելեբու եղբայրը: Կրթություն էր ստացել նավրերցի Ամբակումի խնամակալությամբ, որն իր սեփական զավակների պես խնամել էր քրոջ թոռներին: Նա չուներ Երեմիայի զգուշավորությունը եւ Սամաթիայի Սբ Գեւորգ եկեղեցու ավագերեց դառնալով՝ քարոզների ժամանակ օտար սկզբունքներով բացատրություններ էր տալիս՝ արժանանալով իր քահանայակից ընկերների նկատողություններին: Կոմիտասը «Գործոց առաքելոց» գիրքը ոտանավորի էր վերածել եւ հրատարակել 1704 թվին: Եփրեմ պատրիարքի օրոք այցելել էր Երուսաղեմ՝ ցույց տալու հայադավանությանն իր նվիրված լինելը, քանի որ Երուսաղեմի միաբանությունը միշտ էլ ընդդիմադիր է եղել հռոմեադավանությանը: Կոմիտասի ձերբակալությունը կաթոլիկները փորձում էին բացատրել Սամաթիայի քահանաների նախանձով, չնայած այն պայմանավորված էր նրա անզգույշ կեցվածքով, քանի որ քաջալերում էր Ավետիքի հալածողներին: Եթե անգամ ոչ ուղղակի, ապա նա նրանց անուղղակի գործակից էր դիտվում: Կատարվածը կաթոլիկների կողմից վրեժխնդրություն էր Ավետիքի նկատմամբ եւ ոչ թե զուտ դավանաբանական խնդիր: Կոմիտասը 1707 թ. հոկտեմբերի 23-ին հանցավոր ճանաչվեց իր երկու ընկերների՝ Հարություն Խաչատրյանի եւ Գրիգոր Եղիայանի հետ, իսկ 1707 թ. հոկտեմբերի 25-ին նրանք դատապարտվեցին գլխատման: Կոմիտասին առաջարկվեց կրոնափոխ լինել, սակայն նա հրաժարվեց եւ հոժարակամ գնաց կառափնարան: Մյուս երկուսը փրկվեցին ուրացությամբ:

Կաթոլիկները Կոմիտասի նահատակությունը շտապեցին հայտարարել մարտիրոսություն հռոմեականության համար, ինչն իրականում չուրացության արդյունք էր: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ Կոմիտասն Ավետիքի հափշտակությանը որեւէ ձեւով չի առնչվել: Բանտից գրած նամակում, որն այրվել է 1865 թ.՝ Սամաթիայի հրդեհի ժամանակ, նա հավաստել է, որ ինքը կաթոլիկացած չէ եւ որ չի ուզում իսլամանալ ու ոսկին տալով՝ պղինձ ստանալ: Իր կյանքի վերջին օրերին գրած «Ողբի» մեջ նա միայն Լուսավորչի ուխտն ու նրա աշխատանքներն է հիշատակում: Ճիշտ չէ այն տեղեկությունը, թե իբր նրան հուղարկավորել են հույն քահանաները, քանի որ նա թաղված է հայոց գերեզմանատանը, ինչը հնարավոր չէր՝ առանց Կ. Պոլսի պատրիարքի համաձայնության: Նա հողին է հանձնվել Կիլիկիայի Թորոս կաթողիկոսի շիրմի կողքին՝ Պալըքլըի հայոց գերեզմանատանը, իսկ այն տեղեկությունը, թե իբր նրա գլուխն ու մարմինը Ֆրանսիայի դեսպանն ուղարկել է Ֆրանսիա, որեւէ հիմք չունի:

Կոմիտասի նահատակությունից ոչ շատ առաջ՝ 1707 թ. ապրիլի 19-ին, Սեբաստիայում ձերբակալվել էր երեք հայ՝ կաթոլիկացման մեղադրանքով, որոնց թիվը երեքով էլ աճեց հարցաքննության ժամանակ: Սեբաստահայության երկպառակությունների արդյունքում տուժեց նաեւ Միքայել քահանան: Նա ծնունդով Խարբերդի Բրգնիկ գյուղից էր: Միքայել Բրգնիկցին ձերբակալվեց ապրիլի 20-ին, հրաժարվեց կրոնափոխ լինելուց եւ 21-օրյա բանտարկությունից հետո կախաղան բարձրացվեց՝ 1707 թ. մայիսի 10-ին կամ 11-ին: Նրա վրա են բարդում Բրգնիկ գյուղի կաթոլիկացման մեղքը, սակայն նա իրականում հայկական դավանությունը պահելու համար մահապատժի ենթարկվեց:

Մատթեոս Սարու եւ այլոց ուրացությունը, Կոմիտաս եւ Միքայել քահանաների նահատակությունը մի պահ կասեցրին ժողովրդի զայրույթը: Օսմանյան իշխանություններն էլ այլեւս հարմար չգտան բռնությունները շարունակել: Մեծ վեզիր Չորլուլուն էլ ցույց տվեց, որ հավատում է Լյուդովիկոս 14-րդ ֆրանսիական թագավորի՝ օսմանյան իշխանություններին ուղարկած նամակներին, որոնցում նա խոստանում էր Իտալիայում եւ Իսպանիայում փնտրել Ավետիքին, որին հենց իր հրամանով բանտարկել էին Սբ Միքայելի վանքում, այսինքն՝ գտնվում էր ֆրանսիական գերության մեջ: Մյուս ձերբակալվածներն էլ, աքսորվածները եւ թիարան ուղարկվածները, որոնց մեջ էր Կարապետ Ճամճյան քահանան, որը ձերբակալվել էր Կոմիտասի հետ, կարողացան դրամի կամ տուգանքների միջոցով ազատվել: Հանրությունն էլ հոգնել էր այդ անհանգիստ կացությունից եւ կարիք ուներ ավելի խաղաղասեր պատրիարքի, քան Հովհաննես Զմյուռնացին էր: Հետեւանքն այն եղավ, որ նա ստիպված էր հեռանալ պատրիարքությունից, որը նորից զբաղեցրեց Սահակ Ապուչեխցին՝ իր հանդարտաբարո կեցվածքի շնորհիվ: Հովհաննես Զմյուռնացին, փաստորեն, պաշտոնավարեց ընդամենը 15 ամիս: Հավանաբար նա մահացավ պատրիարքությունը կորցնելուց շատ չանցած, իսկ Սահակ Ապուչեխցին պաշտոնավարեց 5 տարի, որը պարզապես հրաշք էր այդ անհանգիստ ժամանակներում:

Իսկ ի՞նչ էր կատարվում Կ. Պոլսի սահմաններից դւորս: Մխիթար Սեբաստացին, որ շտապով հեռացել էր Զմյուռնիայից, 1702 թվի հոկտեմբերից մինչեւ 1703 թվի փետրվարը հարկադրաբար մնաց Զանթա կղզում: Նրա համակիրներից ոմանք հասել էին Նեապոլ, եւ նրանք էլ Մխիթարին հրավիրեցին իրենց մոտ, սակայն նա, Նեապոլ գալուց շատ չանցած, գերադասեց հաստատվել Մեթոնում կամ Մոթոնում, որը գտնվում էր Պելոպոնեսի արեւմուտքում՝ Մեսենիայում: Վենետիկյան հանրապետության պաշտոնյաները նրան բնակվելու իրավունք տվեցին եւ անգամ հողային կալվածքներ շնորհեցին՝ պայմանով, որ նա երեք տարում կարողանա վանք կառուցել: Եվ ահա 1703 թվի ամռանը Մխիթարն իր 15 հետեւորդներով՝ 4 աբեղա եւ 11 դպիր, տեղափոխվեց Մեթոն: Նա նրանց հետ միասին հաստատվեց մի ընդարձակ շինության մեջ, որը նվիրեցին վենետիկյան իշխանությունները: Այստեղ նրա հիմնածը դեռեւս հայադավան վանք էր: Սակայն գտնվելով լատինական պետության մեջ՝ նա ստիպված էր քիչ թե շատ տուրք տալ կաթոլիկությանը եւ միաբանություն հիմնել: Այսպես ստեղծվեց Սուրբ Անտոն աբբայի միաբանությունը, որի կանոնները գրված էին իտալերեն: Անվան ընտրությունը, հավանաբար, կապված էր Լիբանանում հաստատվելու մտադրության հետ, քանի որ սբ Անտոնի անունով էր կոչվում մարոնականների վանականությունը Լիբանանում: Սակայն Մեթոնում նրա շփումները լատին հոգեւորականության հետ աստիճանաբար նրան հետ պահեցին Արեւելքում հաստատվելու մտքից, եւ նա որոշեց ապավինել լատինների պաշտպանությանը:

Արդեն 1705 թվին նա Կղեմես ԺԱ պապի մոտ երկու աբեղա ուղարկեց՝ պաշտոնապես հայտնելու իր դավանության եւ միաբանության վերաբերյալ: Նրանք տեղ հասան հոկտեմբերին եւ չնայած վենետիկյան դեսպանի պաշտպանությանը՝ պապական դիվանին չկարողացան համոզել իրենց միաբանության կաթոլիկական բնույթի հարցում: Հակասական տեղեկությունների պատճառով ստուգումներ եղան, որոնց արդյունքում 1706-ին պատվիրակ Եղիա վարդապետն առանց ոչնչի հասնելու ետ վերադարձավ Մեթոն, իսկ Հովհաննես վարդապետը մնաց Հռոմում՝ իտալերեն եւ լատիներեն սովորելու: Նա մտադիր էր շարունակել Մխիթարի միաբանության դիմումները: Այդ նույն թվականի ապրիլին գերված Ավետիքին տանող նավը մտավ նաեւ Մեթոն, սակայն ո՛չ Ավետիքն իմացավ, որ Մխիթար Սեբաստացին այնտեղ է, եւ ո՛չ էլ Մխիթարն իմացավ, որ Ավետիքը գերված է ու գտնվում է այդ նավում:

Մխիթարը երեք տարում վանքը հիմնադրեց, սակայն հայտնվեց պարտքերի տակ: 1708 թվին նա հայկական եկեղեցու հիմքը դրեց, որպեսզի լատին եկեղեցի չհաճախեն:
Շինությունն ավարտվեց 1711 թվին, եւ միաբանությունը լիարժեք ձեւավորվեց: Այդ ժամանակ էլ նա որոշեց ձեռք բերել Արեւմուտքի Եկեղեցու պաշտպանությունը, սակայն հանդիպեց դժվարությունների, քանի որ պապականությունը կասկածով էր վերաբերվում հայկական ինքնությունը դեռ պահպանող Մխիթարին: Փաստորեն, նրանից պահանջվում էր կաթոլիկանալ: Այդ պայմանի մասին նրան զգացրեց Հռոմում գտնվող Հովհաննես վարդապետը, եւ Մխիթարն ի վերջո որոշեց լիովին ենթարկվել Լատին Եկեղեցուն եւ սբ բենեդիկտյանների կանոններին անցնել: Այսպես նա ստացավ պապի օրհնությունը, որի լուրը 1712 թվին Մեթոն բերեց Հովհաննես վարդապետը: Միաբանության կաթոլիկացմանը պաշտոնական կերպարանք տրվեց 1712 թ. սեպտեմբերին՝ Կորնթոսի լատին արքեպիսկոպոսի մոտ: Մինչ այդ Մխիթարի աշակերտությունը ոչ պաշտոնական իրողություն էր՝ կամովին իրար հետ ապրողների մի խումբ, որը չէր ենթարկվում ո՛չ Հայոց Եղեղեցուն եւ ո՛չ էլ Կաթոլիկ Եկեղեցու կողմից էր ճանաչված: Հետեւաբար միանգամայն ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, թե Մխիթարի միաբանության պաշտոնական սկզբնավորությունը պետք է դնել 1712 թվի սեպտեմբերից: Մխիթարի միաբանությունը հիմնված էր բենեդիկտյանների կանոնների վրա, իսկ Մխիթարն սկսեց կրել աբբահայր տիտղոսը, որը կամաց-կամաց վերածվեց մակդիրի:

1712 թիվը եղավ նաեւ Հայոց Եկեղեցուց Մխիթարի խզման տարի, չնայած նա սրտի խորքում պահպանեց իր հայկականությունը, որի վկայությունն է նրա միաբանության հայրենանվեր գործունեությունը:
Ժամանակին նշել ենք Բերիայի Մուրադյան եղբայրների կողմից Լիբանանում հայկական կաթոլիկական միաբանություն հիմնելու մտադրության մասին: Նրանցից Աբրահամը՝ երիցագույնը, շրջագայություն էր կատարել Լիբանանում եւ վերադառնալով Բերիա՝ եղբայրների հետ որոշել էր այդ իրականացնել 1707 թվի Ավետման օրը, այսինքն՝ ապրիլի 7-ին: Նրանք վերջ էին տվել իրենց առեւտրական գործունեությանը, սակայն եղած գումարով չէին կարողացել կրոնական հաստատություն հիմնել, քանի որ Պետրոս Բերիացին հալածանքներ էր սկսել հռոմեադավանների դեմ: Վերջինս Սսի հակաթոռ կաթողիկոսն էր եւ ուշադրությամբ հետեւում էր Հովհաննես Զմյուռնացու գործունեությանը Կ. Պոլսում: Երկու միջնեկ եղբայրները՝ Հովհաննեսը եւ Հակոբը, մտան Սբ Եղիսեի վանքը՝ Աբդալլահի ղեկավարությամբ վանականություն ուսումնասիրելու, կրտսերը՝ Մինասը, առեւտրական գործերով մեկնեց Սիրիայի Տրիպոլիս քաղաքը, իսկ Աբրահամը մեկնեց Լիբանան՝ վանքի համար ապահով տեղ գտնելու:

Մարոնականները դժվարություններ հարուցեցին՝ հայերի կաթոլիկ չլինելու պատճառով: Մարոնական պատրիարք Հակոբը վանքը կառուցելու համար արտոնություն չտվեց, մինչեւ որ վանահայր Աբդալլահը եւ Սախռ Խազինյան իշխանավորը չփարատեցին նրա կասկածները: Վերջինս իրեն պատկանող Քեսրովան գավառում՝ Ընդիլիաս գետի ձորամիջում, Աֆքար կոչված բլրի վրա շինված տնակը 1709 թվին վանքի համար նրանց հատկացրեց՝ ստանալով տեղական եւ եկեղեցական իշխանությունների հավանությունը: Սակայն Մուրադյան եղբայրներն ընդամենը մի քանի տարի կարողացան մնալ այնտեղ եւ ասպատակությունների պատճառով ապավինեցին Քյուրքի գյուղին: Տեսնելով այդ՝ Խազինյան իշխանը նրանց տվեց իր մի փոքրիկ Քրեյմ ագարակը՝ Ղոստա գյուղի մոտ: Նրանց հանձնվեց նաեւ ագարակում գտնվող տունը, որին վանքի տեսք տվեցին 1716 թվին եւ մարտի 3-ին փաստաթղթով դարձան դրա տերը: Նրանք իրենց միաբանությունը կոչեցին Անտոնյան:

Մխիթարյան միաբանության հանդես գալն Արեւմուտքում եւ Անտոնյաններինը՝ Արեւելքում, լատինամետության սկզբնական ձեռնարկներն էին՝ խրախուսված լատին քարոզիչների եւ ֆրանսիացի դեսպանների կողմից, ինչը նպատակ ուներ հայերին ենթարկելու պապական իշխանությանը, չնայած պաշտոնապես պատրիարքարանի իշխանության ներքո էին՝ օսմանյան պետության մեջ: Դրան գալիս էին ուժ հաղորդելու Հռոմի եկեղեցական վարժարաններում դաստիարակված հայ երիտասարդները, որոնք որպես Հայոց Եկեղեցու պաշտոնյաներ կամ սպասավորներ՝ մուտք գործելով հայ հասարակության մեջ՝ հմուտ ձեւով պղտորում էին մարդկանց մտքերը: Դրանց մեջ էր Խաչատուր Առաքելյան կարնեցի վարդապետը, որը շարունակում էր իր գործունեությունը Կ. Պոլսում, նրան հետեւում էր Մելքոն Թասպասյան մամպուտցի վարդապետը, որը նույնպես կրթվել էր Հռոմի Պրոպագանդայի դպրոցում եւ իր՝ հայրենիք վերադառնալուց հետո սկսել էր շուրջն աշակերտներ հավաքել, որոնց ուսուցանում էր կաթոլիկության սկզբունքներով: Դրանց մեջ նշանավոր եղավ Աբրահամ Արծրունյանը: Նրանք սողոսկում էին հայության մեջ՝ իբրեւ Հայոց Եկեղեցու սպասավորներ, եւ կատարում իրենց սեւ գործը: Թասպասյանը եպիսկոպոս ձեռնադրվեց 1708 թվին՝ Պետրոս Բերիացու կողմից, որը հայտնի էր Պիծակ մականունով: Իսկ Պիծակին հռոմեադավանները մշտապես համարել են կաթոլիկների հալածիչ: Իհարկե, կան նաեւ անձինք, որոնք Պիծակին լատինասեր են հռչակում, ինչը որեւէ կերպ չի հաստատվում նրա՝ հայադավանության ջատագովի լույսով: Անհիմն է այն տեղեկությունը, թե նա աքսորվել է Պարսկաստան եւ այնտեղ մեռել, քանի որ նա մահացել է Երուսաղեմում: Մելքոնը տիրացավ Մամպուտի հայադավան վիճակին՝ որպես եպիսկոպոս, սակայն դրանից հետո լատինամոլ գործունեություն ծավալեց եւ գալով Կ. Պոլիս՝ լատինամետների գլուխ անցավ՝ կամենալով դառնալ առաջնորդ եւ պատրիարք, ծայրահեղ դեպքում՝ յուրայինների: Երիցս ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, երբ գրում է, թե լատինամետությունը փառատենչ ձգտումները շղարշելու ընդունված ձեւ էր:

Թասպասյանին հետեւեց նրա աշակերտներից Աբրահամ Արծրունյանը, որը ծնվել էր Այնթապում 1679 թվին եւ 1706-ին ձեռնադրվել աբեղա: Նա նույնպես եպիսկոպոս էր ձեռնադրվել Պետրոս Բերիացու կողմից:

Ալեքսանդր կաթողիկոսն ուշադրությամբ հետեւում էր լատին քարոզիչների առաջ բերած հուզումներին Օսմանյան կայսրության հայության տարբեր հատվածներում: Միջամտել դրանց եւ զսպել նա չէր կարող, ուստի մտածեց դիմել Հռոմի պապին եւ պահանջել, որ լատին քարոզիչների գայթակղություններին վերջ տրվեն: Ահա այդ նպատակով 1709 թվի փետրվարի 25-ին նա նամակ ուղարկեց Կղեմես ԺԱ պապին, որը հենց այդ աղմկահարույց գործերի դրդիչն է եղել: Հարգանքով դիմելով պապին՝ նա լրջորեն քննադատում է լատին քարոզիչների արածը՝ որպես նախատինք քրիստոնեության համար: Անգամ նշվում էր, որ թուրքական իսլամական այլազգի իշխանություններն ավելի գթառատ են հայերի նկատմամբ, քան եկած լատին քարոզիչները: Ուստի առաջարկում էր իր միջոցով նրանց նամակ ուղարկել՝ նրանց հետ կանգնեցնելու քրիստոնյաների նկատմամբ ատելությունից: Միաժամանակ նշում է, որ պապի կողմից վայելուչ չի լինի հայերին հերետիկոս հռչակելը:

Հռոմադավաններն այս նամակը համարում են փաստաթուղթ, որով, իբր, Հռոմի պապը հայոց կաթողիկոսի կողմից ընդունվում էր Քրիստոսի փոխանորդ եւ Պետրոս Վեմի հաջորդ: Եվ որ այդ նամակով Ալեքսանդրը կաթողիկոս դառնալուց հետո հրաժարվել է պապության նկատմամբ ընդդիմադիր կեցվածքից: Սակայն նամակի բովանդակությունը նման եզրակացության համար ոչ մի հիմք չի տալիս: Երկու բնության մասին ոչինչ չկա այնտեղ, իսկ Սուրբ Հոգու մասին ասված է՝ «Բղխումն ի Հօրէ անքննելի եւ անիմանալի» եւ «Բղխումն մշտնջենաւոր առ ի Հօրէ», սակայն օգտագործված մի քանի քաղաքավարական պատվադիր բառերը հռոմեադավանների համար առավել քան բավարար են, որ գրողը հռոմեադավան համարվի:

Մեզ հայտնի չէ, թե կաթողիկոսի նամակն ինչ հետեւանքներ ունեցավ: Հավանաբար ոչ մի հետեւանք էլ չեղավ, ինչպես ցույց են տալիս հետագա իրադարձությունները: Հայերեն նամակը թարգմանել է հայերենագետ Հակոբ Վիլլոթը, որ կրոնավոր էր, եւ նրա հավաստմամբ էլ Ալեքսանդրը համարվում է «ուղղափառական» նամակի հեղինակ: Իրականում թարգմանությունը, ինչպես նշում է Մ. Չամչյանը, հարազատ չէր բնագրին: Իսկ բնագրի հայերեն պատճենը բոլորովին այլ է եւ պահպանվել է: Այս Վիլլոթը հայտնի է իր հայերեն բառարանով եւ այլ գրվածքներով, 1688-ին ինչ-ինչ շփոթությունների պատճառով վտարվել է Պարսկաստանից՝ շահ Սուլեյմանի հրամանով: Հայերի նկատմամբ իր ատելությանը հագուրդ տալու համար մի գրքույկ հրատարակեց Ստեփանոսի եւ Ալեքսանդրի դեմ, որի մեջ թվարկվում են Ալեքսանդր կաթողիկոսի կատարածները կաթոլիկների դեմ: Նա հիշում է Թավրիզում կապուչիների վանքի՝ Ալեքսանդրի քանդել տալը: Նաեւ այն մասին, որ ակնարկելով լատինների մոտ ուսման գնացող տղաներին՝ ասել է, թե «անմեղ գառինս ձեր տանիք եւ տայք ի ծծել զստինս շանց», որ գրել է օսմանյան մեծ վեզիրին կաթոլիկներին պատժել: Ասվում է նաեւ, որ Թավրիզում, Շամախիում, Գանջայում եւ Թիֆլիսում նա ամեն ինչ տակնուվրա է արել, եւ որ ինքն էլ նրա պատճառով է վտարվել Պարսկաստանից: Այս ամենը լոկ ցույց է տալիս, որ Ալեքսանդրը շատ հեռու էր կաթոլիկությունից:
Մեզ հետաքրքրող ժամանակշրջանում հայ ազատագրական պայքարի երկնակամարում փայլեց Իսրայել Օրին: Սկզբում նա կամենում էր հայրենիքն ազատել Արեւմուտքի միջոցով, հետո փորձեց իր ծրագիրն իրականացնել Ռուսաստանի Պյոտր ցարի աջակցությամբ եւ էական օգնություն չստանալով՝ ռուսական արքունիքի պարտադրմամբ 1704 թ. փետրվարի 10-ին Մոսկվայից մեկնել էր Դյուսելդորֆ՝ կուրֆյուրստ Վիլհելմ Հովհանի մոտ՝ նրա հետ խորհրդակցելու: Վերջինս աշխատել էր օգնել Օրուն՝ Հայաստանի ազատագրության խնդրում: Օրուն ոգեւորում էր այն իրողությունը, որ 1701-ին մահացել էր Գանձասարի Սիմեոն կաթողիկոսը, իսկ նրանից էլ առաջ՝ 1700-ին՝ Երմիա կաթողիկոսը, եւ 1702 թվին Եսայի Հասան-Ջալալյանցն աթոռակալել էր Գանձասարում՝ վերջ տալով Հայոց Եկեղեցու երկփեղկմանը: Նա հաշտվել էր Նահապետ կաթողիկոսի հետ եւ հաստատվել նրա կողմից: Եսայի Հասան-Ջալալյանցը պաշտպանեց Իսրայել Օրու ծրագիրը եւ քաջալերեց մելիքներին: Նա Անգեղակոթի խորհրդաժողովի մասնակից մելիքների գլխավորներին հավաքեց Գանձասարում, որտեղ Օրուն իրավունք տրվեց իրենց հաշվին ծախսեր անելու: Այս ամենով հանդերձ՝ զարմանալի է, որ Եսայի կաթողիկոսն իր «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի» աշխատության մեջ բոլորվին չի խոսում Իսրայել Օրու կամ նրա ծրագրի մասին:

Օրին Վիեննայում հանդիպեց կուրֆյուրստ Վիլհելմ Հովհանի հետ: Լեոպոլդ կայսրից օգնության հույսը կորցնելով, քանի որ նա զբաղված էր իսպանական ժառանգության խնդրով, նա կուրֆյուրստի հետ գնաց Դյուսելդորֆ եւ նրա հանձնարարական նամակներով գնաց Հռոմ ու հանդիպեց Կղեմես ԺԱ պապին՝ համոզելով նրան գրել պարսից շահին՝ քրիստոնյաների պաշտպանության համար: Ստանալով այդ նամակը՝ Օրին Ռուսաստանից մեծ դեսպանությամբ մեկնեց Պարսկաստան՝ հետապնդելով հետախուզական նպատակներ: Նա Հոլանդիայում զենք գնեց՝ 400 հայ զինելու համար, որոնք ռուսական արշավանքների ժամանակ պետք է որպես առաջապահ ծառայեին, քանի որ լավ ծանոթ էին երկրին: 1705-ին նա Վիեննայից մեկնելու պատրաստվեց, երբ մայիսի 7-ին մահացավ Լեոպոլդ Ա կայսրը, եւ նրան հաջորդեց Իոսիֆ Ա-ն: Հարկ եղավ նրան տրամադրել հովանավորելու հայերին: Վիեննայից նա կարողացավ մեկնել միայն 1706 թվի հոկտեմբերին եւ ուղեւորվեց Մոսկվա: Ինչպես վերը նշեցինք, նա մեծ շքախմբով՝ հիսուն մարդուց ավելի, մեկնեց Պարսկաստան՝ որպես ռուսական մեծ ցար Պյոտրի դեսպան:

Օրու դեսպանությունը խայտաբղետ կազմ ուներ. նրա մեջ էին մտել տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ, եւ Օրին մինչեւ անգամ կամենում էր իր հետ վերցնել վրաց արքայազնին, սակայն դրան ռուսաց արքունիքը չհամաձայնեց: Օրին դեսպանության հետ ճանապարհվեց 1707 թ. հունիսին՝ Մոսկվայում թողնելով Մինաս վարդապետին՝ կապն ապահովելու համար: Դժվար է ասել՝ պարսից արքունիքը գիտե՞ր, թե՞ պարզապես կասկածում էր Օրու դեսպանության իրական նպատակների հարցում: Համենայն դեպս, երկար ժամանակ փորձեցին խոչընդոտել նրա ուղեւորությունը: Շամախիի կուսակալը շարունակ արգելում էր դեսպանության հետագա ընթացքը, թե Սպահանից հրահանգներ չունի, իսկ շահ Հուսեյնի կառավարությունն Օրու դեսպանությունն ընդհանրապես չընդունելուց վախենում էր, իսկ ընդունելու հարցում էլ վարանում էր: Սակայն 1709 թ. տեղի ունեցավ Պոլտավայի ճակատամարտը, եւ ռուսաց ցարի դեսպանին Շամախիում պահելը դարձավ անբացատրելի ու վտանգավոր, ուստի նույն թվականին շահական արքունիքը որոշեց, այնուամենայնիվ, ընդունել պատվիրակությանը:

Օրին սկզբում եկավ Էջմիածին եւ հանդիպեց Ալեքսանդր կաթողիկոսին ու ստացավ նրա օրհնությունը: Այստեղից նա ճանապարհը շարունակեց դեպի Սպահան: 1709 թ. հուլիսի 7-ին ցարին գրած նամակում նա հայտնում է իր պաշտոնի պատիվը բարձր պահելու մասին եւ շնորհակալություն հայտնում նրան՝ հայոց ազգի նկատմամբ ցուցաբերած հոգածության համար: Դրանից էլ չորս ամիս առաջ Օրին նամակ էր գրել Հռոմի պապին, որտեղ նա գովում եւ երկինք էր բարձրացնում պարսից շահին՝ նկատելով քրիստոնյաների հանդեպ ունեցած հոգատարությունը: Ալեքսանդր կաթողիկոսը, անշուշտ, հակառակ չէր Օրու ծրագրին, սակայն հանդիմանել էր պապի գործելակերպը:

Այլ խոսքով՝ կաթողիկոսը մտադիր չէր դավանափոխությունը պայման դիտել եւ այդ հարցում համամիտ էր Նահապետ կաթողիկոսի հետ: Օրու հպարտ կեցվածքը, ինչպես նաեւ ֆրանսիական քարոզիչների տարածած լուրերը, թե Օրին հայ թագավորական ծագում ունի եւ կամենում է վերականգնել հայոց թագավորությունը, ստիպեցին շահական արքունիքին արագացնելու Օրու դեսպանության վերադարձը: 1709 թ. սեպտեմբերի 20-ին դեսպանությունն արդեն Շամախիում էր: Սակայն, ըստ էության, Օրին կատարել էր իր հետախուզական առաքելությունը: Ավելին. այդ խնդիրը նա արդեն լուծել էր երկու տարի Շամախիում գտնվելու ժամանակ: Օրին իր դեսպանության նպատակն էր համարել Պարսկաստանում քրիստոնյաների պաշտպանությունը, ուստի շահ Հուսեյնն էլ ցարին ուղղված նամակում գրում էր, որ չնայած քրիստոնյաների մեջ մարդիկ կան, որոնք արժանի պատիժը պետք է կրեին՝ իրենց վատ արարքների համար, սակայն նա հանուն ցարի նկատմամբ տածած բարեկամության՝ ներում է քրիստոնյա ժողովուրդների բոլոր արարքներն ու մեղքերը՝ պայմանով, որ նրանք այլեւս այդպիսի սխալներ չգործեն: Գրվածքից պարզ չէ, թե ում է ակնարկում շահը, սակայն դա հավաստում է, որ դեսպանությունը պաշտոնապես հանդես է եկել քրիստոնյաների պաշտպանությամբ: Ըստ որում, Օրին ընդունվել է որպես ռուսաց ցարի եւ ոչ թե Հռոմի պապի դեսպան:

Ենթադրվում է, որ Օրին հարաբերության մեջ է մտել իսլամացած վրաց Գորգին խանի հետ, որն Աֆղանստանում բռնակալ կուսակալ էր: Գորգինից ավելի Օրու ներկայությունից օգուտ քաղեցին աֆղանները, որոնց ղեկավար Միր-Վեյսը կազմակերպեց ապստամբություն, իսկ նրա որդի Մահմուդը տապալեց շահ Հուսեյնին եւ իրեն պարսից շահ հռչակեց: Օրին արդեն Շամախիից լուր էր ուղարկել աֆղանների շարժման մասին, եւ նավերի էր սպասում Պյոտր ցարից, որպեսզի Կասպից ծովով Ռուսաստան տեղափոխի մետաքսագործ 20 հայ ընտանիք եւ Պյոտրի համար նվեր ուղարկվող 25 նժույգ: Հասկանալի է, որ այդ նավերով վերադառնալու էր Օրու դեսպանությունը, ինչպես նաեւ Գանձասարի Եսայի կաթողիկոսը, որը համաձայնել էր անձամբ ներկայանալ ցարին եւ միանալ ազատագրության գործին: Սակայն բավարար քանակությամբ նավեր չուղարկվեցին, եւ դեսպանության մի մասը ճամփա ընկավ ցամաքով: Օրուն տանող նավը փոթարկից ցամաք նետվեց եւ ջարդուխուրդ եղավ. Օրին ստիպված եղավ ձմեռել Նիզովոյում: Նա Աստրախան հասավ միայն 1711 թվի ամռան սկզբներին: Օրին ժամանակն իզուր չէր կորցնում եւ ռուսաց արքունիքին տեղեկություններ էր հաղորդում օսմանյան պետության մասին, որը Ռուսաստանի դեմ պատերազմի էր պատրաստվում: Հարկ է նշել, որ ցարի մոտ ամբաստանել էին Օրուն, եւ նա ստիպված էր այս կարգի ծառայությամբ ցրել իր դեմ հարուցված մեղադրանքները, ինչպես նաեւ պայքարել իր գործին արգելք հանդիսացողների դեմ:

Օսմանյան զորքերը գլխավորելու էր մեծ վեզիր Մեհեմմեդը: Պրուտի մոտ Պյոտր ցարը ծանր կացության մեջ ընկավ, բայց կարողացավ հաշտություն կնքել թուրքերի հետ: Նման պայմաններում Օրին իր մահկանացուն կնքեց Աստրախանում 1711 թվի օգոստոսին՝ դեռ 50-ամյակը չբոլորած: Որոշակի չէ՝ նա ծանր հիվանդությա՞ն զոհ դարձավ, թե՞ ինչ-ինչ մեքենայությունների: Հուղարկավորության արարողությունը ղեկավարեց Եսայի կաթողիկոսը՝ նրան հողին հանձնելով հայոց եկեղեցու բակում, սակայն գերեզմանի տեղը հայտնի չէ: Օրու մահից հետո Եսայի Հասան-Ջալալյանց կաթողիկոսն ստիպված եղավ վերադառնալ Գանձասար:

Իսրայել Օրու՝ ազգային այդ նշանավոր գործչի մասին հայկական աղբյուրները զարմանալիորեն ոչինչ չեն հայտնում: Օտար դիվանների մեջ պահպանված թղթակցությունները, մասնավորապես Կարապետ Եզյանցի կատարած քննությունը, որը մի ստվար հատորով հրատարակվեց 1898-ին՝ պարունակելով 300-ից ավելի նամակ ու այլ վավերաթուղթ, ցույց են տալիս, որ նրա վաղաժամ մահը խանգարեց գործնական արդյունքի հասցնել իր ձեռնարկը: Նա 1680-ից մինչեւ 1711 թվականն անխոնջ աշխատեց Հայաստանի ազատագրության համար, հանդիպեց այնպիսի դժվարությունների, որոնք կարող էին հուսահատեցնել ուզած գործչի: Օրին եղավ հայկական պետականությունը վերածնելու ծրագրի իսկական դրոշակակիր: Նա շուտ հեռացավ կյանքից եւ իր գործունեության արդյունքը չտեսավ, սակայն նրա ծրագիրն ու ցանած սերմերը հայտնվեցին պարարտ հողում՝ ոգեւորության աղբյուր դառնալով հայ ազատագրական շարժման գործիչների համար: Թերեւս կարելի է նրան քննադատել դավանափոխության պայմանին համակերպվելու համար, սակայն այդ մեծ գաղափարը եւ նրա աշխարհիկ անձ լինելը նրան շատ էլ մեղավոր չեն դարձնում, քանի որ պայմանն ստիպողական էր կաթոլիկ աշխարհի կողմից, եւ այն չընդունելն ի չիք էր դարձնում Հայաստանի ազատագրության ամեն մի հնարավորություն: Հարկ է խոստովանել, որ Օրին շատ ճկուն անձնավորություն էր, եւ երբ նրա՝ պֆալցյան ծրագիրը դարձավ անգործադրելի ու անիրական, նա անմիջապես դիմեց Ռուսաց ցարի օգնությանը, որը նրա առաջ կրոնափոխության կամ, որ ավելի ճիշտ է, դավանափոխության պայման առաջ չքաշեց: Օրին, փաստորեն, հիմք դրեց հայերի ռուսական կողմնորոշմանը՝ դրա իսկական առումով: Օրին կողմնորոշումը չէր հասկանում որպես մի որեւէ գերտերության կառքին լծվելու ստրկամիտ գաղափար, այլ քաղաքականություն, որի նպատակն էր լինել հայոց ազգային խնդիրների լուծումը:

Մինաս վարդապետ Տիգրանյանը, որ շարժման առաջին իսկ օրերից եղել էր Օրու գործակիցը եւ ուղեկցել նրան այդ ամբողջ շրջանում, Օրու մահից հետո դարձավ նրա գործի շարունակողը՝ առավելապես զբաղվելով հայ-ռուսական հարբերություններով: Նրա պատրաստվածությունը բարձր չէր, օտար լեզուների իմացությունն էլ՝ անբավարար, ուստի ի վիճակի չէր եվրոպական արքունիքներին շահագրգռելու Հայաստանի ազատագրության խնդրով: 1711-1714 թթ. նա մնաց Աստրախանում՝ անընդհատ տեղեկություններ հաղորդելով աֆղանների ապստամբության մասին, որը շոշափում էր Պարսկաստանի կացության խնդիրը եւ սպառնում Սեֆյան Պարսկաստանի գոյությանը: Ստեղծված կացությունը մեծապես հետաքրքրում էր ռուսական արքունիքին, եւ 1715 թ. Պարսկաստան ուղարկվեց Արտեմ Վոլինսկին, որին հրահանգված էր տեղեկություններ հավաքել հայ ժողովրդի վերաբերյալ: Իսկ ռուսաց արքունիքի հետաքրքրությունը բարձրացնողը Մինաս վարդապետն էր:

Մինչ տեղի էին ունենում վերը հիշատակված իրադարձությունները, Ավետիք պատրիարքը 1706 թվի դեկտեմբերից բանտարկված էր մնում Սբ Միքայելի վանքում՝ ֆրանսիացի թագավոր Լյուդովիկոս ԺԴ-ի հրամանով: Հռոմի Կղեմես ԺԱ պապը թախանձագին խնդրում էր, որ Ավետիքին ավելի ճնշեն, իսկ ֆրանսիական թագավորի վրայից ջնջել Ավտիքին հալածելու բիծը՝ պարզապես անհնար էր, քանի որ Ավետիքի ձերբակալությունն ու բանտարկությունը կատարվել էին նրա հրամանով: Ավետիքը շղթայակապ վիճակում էր եւ չէր կարող հարաբերություն ունենալ որեւէ մեկի հետ՝ բացառությամբ Մոնֆրեր Ժուլիենի: Վերջինս, Ավետիքի իսկ խոսքերով, խիստ անողորմ էր եւ կերակուր բերելիս նրան հերետիկոս ու հերձվածող էր անվանում: Գիշերները նրան լույս չէին տալիս, եւ Ավետիքը միշտ մթության մեջ էր անցկացնում: Ավետիքն անգամ կարծում էր, թե Ժուլիենը հակառակ իր ղեկավարների կամքի է իրեն հալածում, սակայն դա ճիշտ չէր, քանի որ կաթոլիկ կրոնավորն իր ղեկավարի կամքին հակառակ գործել չէր կարող: Դա սովորական խաղ էր, որ նպատակ ուներ խաբելու ու թյուրիմացության մեջ գցելու Ավետիքին: Ավետիքն անգամ նշում է, որ իր խցի վերեւում գտնվողը մեզն իր գլխին էր թափում, եւ բանտապանները դա չէին արգելում: Ավետիքը խիստ վիրավորվում էր հատկապես իրեն հերետիկոս եւ հերձվածող կոչելուց: Լեզուն չգիտեր, ուստի բողոքել չէր կարող եւ օրնիբուն լաց էր լինում եւ վիրավորանքից երբեմն երկու-երեք օր հրաժարվում ուտելիքից: Նրան ստիպում էին դավանափոխ լինել, եւ հալածվում էր պահքը եւ ծոմը լավ պահելու համար, ինչպես ընդունված էր հայերի մոտ: Որոշ ժամանակ անց սկսում են նրան կիրակի եւ տոն օրերին տանել վանքի մատուռ՝ պատարագ լսելու, սակայն այնտեղ էլ նրան՝ որպես խորշելի անձնավորության, առանձնացած էին պահում: Բանտարկության վերջին շրջանում Ժուլիենին տեղափոխում են այլ վանք, եւ նրան փոխարինում է Սաքմո միաբանը, որն Ավետիքի իսկ հաղորդմամբ՝ չէր խոսում, հետեւաբար եւ չէր նախատում:

Իսկ Կ. Պոլսում Ավետիք պատրիարքին չէին մոռացել, եւ նրան գտնելու ջանքեր էին գործադրվում: Եկեղեցիներում երեկոյան աղոթքներ էին կարդացվում՝ նրա վերադարձի համար: Խոսակցություններ էին շրջում՝ Ռոդասթոյում նրա գտնվելու մասին, եւ շատերը գնում էին այնտեղ՝ նրան տեսնելու: Մեկ ուրիշը հայտարարում էր, թե նրան տեսել է Հոլանդիայում եւ դրա համար պարգեւներ էր ստանում: Երկու թուրք գերի հայտարարում են, թե իբր նա Մալթա կղզում է բանտարկված, եւ մի քանի հարուստ հայ հատուկ նավով Մալթա է մեկնում: Դեսպան Ֆերիոլն այդ ամենի մասին տեղյակ է պահում թագավորին, որն ականջալուր է լինում այն բանին, թե Ավետիքին փնտրելու համար մարդիկ են եկել Լիվոռնո եւ հետո էլ անցնելու են Ֆրանսիա: Այս ամենը լոկ մեծացնում են կասկածները, եւ 1709 թ. դեկտեմբերի 28-ին Ավետիքին տեղափոխում են Բաստիլ, այսինքն՝ Փարիզի արքունական բանտ: Մ. Օրմանյանն Ավետիքի նշած թվին կասկածում է, քանի որ բանտի արձանագրությունների մեջ նշված է դեկտեմբերի 18-ը: Ավետիքի անունն անգամ գաղտնի է պահվում: Ավետիքին շղթայակապ բանտարկում են ստորին հատվածում՝ գետնափոր նկուղներից մեկում, որտեղ մնում է 40 օր:

Նրա առողջական վիճակը խիստ վատանում է. ստամոքսի ցավից ու հազից նա գրեթե ուշաթափվում էր: Բանտի վերատեսուչ Բեռնավիլը բժիշկ է հրավիրում եւ հոգ տանում նրան: Հավանաբար բժշկի խորհրդով 1710 թ. փետրվարի վերջերին նրան տեղափոխում են միջին քավարանի բանտը: Չնայած բանտային պայմանները մի փոքր տանելի են դառնում, սակայն դավանափոխության ստիպումները շարունակվում են, որ իբր կաթոլիկ դառնալով՝ հնար կլինի նրան բանտից ազատել: Այդ նպատակով նրա մոտ են ուղարկում աբբա Ռնոդոթին եւ թարգման մսյո Լաքրոային, որը մի լեզվագետ հայ էր՝ Խաչատուր անունով: Իսկ Լաքրոան պարզապես Խաչատուրի թարգմանությունն է: Նա Բաստիլում վստահելի անձ էր եւ կարգվել էր թարգմանների ղեկավար: Ավետիքի հետ շփվել են նաեւ բանտապահ Միշելը, կերակուր բերող Անտուանը եւ բժիշկը, որի անունը չի արձանագրված: Եվ այսպես Ավետիքը չորս տարի տանջվում էր բանտարկության մեջ՝ հուսալով, որ իր յուրայինները միջոց կգտնեն իրեն ազատելու: Բայց օգնություն չկար, նա կտրված էր աշխարհից, հիվանդությունները քայքայում էին առողջությունը, պակասում էր հոգու կորովը: Նրան տալիս էին կարդալու հռոմեականության ոգով գրված գրքեր, իսկ Ռնոդոթը հմտորեն առաջ էր տանում իր գիծը: Ավետիքին թույլատրում են գրառումներ կատարել, անգամ արտագրել տպագրված գրքերը, որոնք դեռ պահվում են Փարիզի ֆրանսիական մեծ գրադարանում:

Ընդօրինակված գրքերից են եղել Ռոբերտոս Բելարմինոսի, Կղեմես Գալանոսի աշխատություններից երկուսը եւ Նոր Կտակարանի՝ ամստերդամյան 1668 թ. հրատարակությունը, որոնցից առաջինի վրա պահպանվել է 1710 թ. հունիսի 9/20 թվականը, իսկ վերջինի վրա՝ օգոստոսի 3/14 եւ 27 թվականները, ինչը ցույց է տալիս, որ այդ ժամանակ նրան թույլ են տվել գրառումներ կատարել: Ընդօրինակումներից զատ, նա հիշատակարաններ է թողել, որոնք նրա արկածների եւ կենսագրության մասին տեղեկություններ են պարունակում: Դրանք են, որ գաղափար են տալիս նրա ոդիսականի վերաբերյալ: 1710 թ. օգոստոսի 23-ին նա գրել է, որ չորս տարի եւ ութ ամիս է, ինչ գտնվում է բանտում, այսինքն՝ նրա բանտարկությունը տեղի է ունեցել 1706 թ. սկզբներին, երբ նա դուրս էր եկել Կ. Պոլսից: Նա իր գրառումներում շատ զգուշավոր է ֆրանսիացի եւ ֆրանսիական պաշտոնյաների մասին խոսելիս՝ անշուշտ վախենալով, որ թարգմանի միջոցով դրանք կարող են հաղորդվել իշխանություններին եւ վտանգ ստեղծել իր համար: Ուստի միշտ աղոթում է Լյուդովիկոս ԺԴ-ի համար եւ գովում նրան, որին Լույս կամ Լույսք (Louis) է կոչում: Նա հարգանքով է խոսում նաեւ մոնսինյոր Բոնշարթրի եւ Փարիզի կարդինալ Նոայլի մասին՝ հույս ունենալով, որ կփափկացնի նրանց սրտերը: Մինչեւ 1710 թ. օգոստոսի 23-ը նա տակավին հայադավան էր: