(1691-1705)
 

Եղիազար կաթողիկոսի մահվանից ընդամենը երկու օր անց՝ օգոստոսի 10-ին, կաթողիկոս հռչակվեց նրա աշակերտ Նահապետ եպս Եդեսացին: Թերեւս սա կատարվեց հանգուցյալ կաթողիկոսի վերջին ցանկությամբ: Միաբանությունը նրան ընդունեց հարգանքով: Տեղեկություն կա, որ Եղազարը, զգալով իր մոտալուտ մահը, անկողնուց ելնելով, գալիս է եկեղեցի եւ օծում Նահապետին: Սակայն այս տեղեկությունը թերեւս հերքվում է այն փաստով, որ Նահապետն օծվել էր Եղիազարի մահից երկու օր անց: Ըստ որում, օծումը կատարվեց ո՛չ մերձավոր իշխանավորների եւ ո՛չ էլ հեռավոր աթոռների հավանությունն ակնկալելով: Հետաքրքիր է նաեւ, որ դրան չեն հետեւում եւ ոչ մի բողոք կամ դիտողություն: Նահապետ կաթողիկոսը, որ ներկայացվում է որպես Եղիազարի աշակերտը, գործակիցն ու խորհրդակիցը, զարմանալիորեն չի հիշվում Եղիազարի ողջ գործունեության ընթացքում, ուստի դժվար է որեւէ բան ասել նրա մինչկաթողիկոսությունն ունեցած գործունեության մասին: Համենայն դեպս նա էլ Եղիազարի պես հիշատակվում է որպես ճոռոմախոս, փառապերճ ու ահարկու իշխող անձ: Սակայն միաժամանակ նշվում է, որ նա կարդալու եւ գրելու մեջ թույլ էր: Մ. Օրմանյանն իրավամբ մերժում է Մ. Չամչյանի կարծիքն այն մասին, թե Նահապետը հռոմեականության բարեկամ էր ու դյուրամետ եւ մինչեւ իսկ այն ընդունել էր: Համենայն դեպս պատմությունը չի հաստատում այդ կարծիքը:

Նահապետ կաթողիկոսն աչքի ընկավ իր շինարարական գործունեությամբ՝ հավանաբար օգտագործելով Եղիազարի անձնական ունեցվածքը: Ընդ որում, շինարարությունը ծավալվում էր այնպիսի պայմաններում, երբ ամենուրեք գանգատներ էին լսվում Աթոռի խեղճության ու աղքատության մասին: Պատճառը հավանաբար այն էր, որ կաթողիկոսների ստացվածքները բավական շատ էին Մայր Աթոռի ունեցվածքից: Այլ խոսքով՝ որ-պես իրավունք կամ նվեր ստացածները կամ կեղեքումի միջոցով ձեռք բերածները որպես անձնական ունեցվածք էին դիտում եւ տնօրինում սեփական հայեցողությամբ: Դրա հետեւանքով միաբանության հասույթները փոշիանում էին, իսկ միաբանությունը հայտնվում էր խեղճ ու կարոտ վիճակում՝ ավելի ու ավելի դժվարացնելով ծանրացող տուրքերի վճարումը:

Նահապետի շինարարական մեծագործություններից էին Շողակաթ եկեղեցին եւ վանատունը, որի գումարները հոգաց Աղամալ Շոռոթեցի իշխանավորը, Հրազդան գետից հանված ջրատարը կամ առուն, որն անցկացվեց քարաժայռերը ճեղքելով ու ծակելով: Ջրերն անհրաժեշտ էին վանքի հողատարածքները ոռոգելու համար: Նա կատարեց Ձորագյուղի վանքի եկեղեցու եւ կրոնավորների խցերի վերանորոգությունները, սկսեց կառուցել Վաղարշապատի, Քանաքեռի, Կոնդի եւ ուրիշ շատ գյուղերի եկեղեցիները: Այնպես որ Երեւանի քարաշեն եկեղեցիների մեծ մասը կառուցվեց նրա կողմից: Նրան հաջողվեց մեծացնել Մայր Աթոռի կալվածքները, արքունական հրովարտակով ապահովեց եղածների վրա վանքի իրավունքը: Նա Քասաղ գետի վրա սկսեց Օշականի գեղեցիկ ու ժամանակի համար բավականին մեծածախ կամրջի շինարարությունը, որն ավարտվեց նրա մահից հետո՝ 1706 թվականին: Հարկ է նշել, որ Նահապետ կաթողիկոսը շինարարական գործունեությունն առավելապես ծավալեց իր գահակալության առաջին տարիներին, երբ դեռ չէին սկսվել ներքին խժդժությունները, որոնք սկիզբ առան նրա աթոռակալության չորրորդ տարում:

Նահապետ կաթողիկոսն աչքի էր ընկնում իր ահարկու բնավորությամբ, ինչը եւ զանազան շփոթների պատճառ էր դառնում: Աղթամարի կաթողիկոսը՝ Թովմասը, որ Նահապետի աթոռակալության առաջին ամիսներին հպատակություն էր հայտնել, իր մեծամտությամբ շարժեց Նահապետի զայրույթը, եւ վերջինս նրան պաշտոնանկ արեց: Նահապետը, Ավետիս եպիսկոպոսին կաթողիկոս ձեռնադրելով, Աղթամար է ուղարկում: Թովմասը, հենվելով օսմանյան իշխանության վրա, Պարսկաստանից եկած Ավետիսին վտարել տվեց եւ Սահակ Արծկեցի եպիսկոպոսին աթոռակից կաթողիկոս օծեց: Այլ խոսքով՝ Աղթամարն անկախացավ Էջմիածնից: Հարկ է արձանագրել, որ Եկեղեցու երկփեղկման մեղավորն իրականում կաթողիկոսն էր՝ իր անհաշտ բնավորությամբ: Ավետիսը փորձեց պայքարել կաթողիկոսության համար: Նրան մինչեւ 1697 թիվը տեսնում ենք Վասպուրականում: Սակայն Թովմասը, դրանից վրդովվելով, Վանի փաշայի օգնությամբ էջմիածնահպատակ եպիսկոպոսնե-րին էլ քշել տվեց եւ այդ վիճակը միացրեց իր կաթողիկոսությանը: Այսպիսով՝ Մայր Աթոռը զրկվեց եւս մեկ վիճակից:

Երբ Նահապետն աթոռակալեց, արդեն երկու տարի էր Կոստանդնուպոլսում պատրիարքությունը կառավարվում էր աշխարհական տեղակալների ձեռքով՝ փոխանորդ քահանաների գործակցությամբ: Այս ձեւն իրեն չէր արդարացնում եւ չէր գոհացնում ժողովրդին: Դրանից օգտվելով՝ պատրիարքությանը տիրացավ Մատթեոս եպիսկոպոս Կեսարացին, ով հայտնի էր Սարի մականունով՝ կապված մազերի շեկ գույնի հետ: Նա պատրիար-քական աթոռը գրավեց 1692-ին եւ գահակալեց հազիվ երկու տարի: Նրա օրոք շարունակվեցին հայերի եւ կա-թոլիկների, ուղղափառների եւ օտարադավանների վեճերը: Նրա պաշտոնավարման շրջանից մասնավոր այլ եղելություններ չեն հիշվում, որ խոսեն նրա արժանիքների մասին: Համոզվելով, որ իր փառասիրական նկրտումները կյանքի կոչելու համար Պոլսի պատրիարքությունը բավարար չէ, եւ իր դիրքերն էլ խարխուլ են, կարողացավ պետական հրովարտակ եւ ազգային հավանություն ստանալ եւ գալով Սիս՝ գահընկեց անել տվեց կաթողիկոս Աստվածատուր Նարինին:

Մատթեոսից հետո Կ. Պոլսի պատրիարքությանը տիրացավ Եփրեմ Ղափանցին, ով արդեն մի անգամ 20 ամսով աթոռակալել էր: Ութ տարի անց նա կրկին տիրացավ պատրիարքությանը, եւ նրա հաղթանակն անաչառ հայադավանության հաղթանակն էր: Սակայն նրա գործելակերպը շատ հեռու էր դրական լինելուց: Նրա եւ նրա նմանների խստությունները միայն նպաստեցին հռոմեադավանների ուժեղացմանը եւ կազմակերպվելուն, ինչը հնարավոր չէր լինի պատրիարքների խոհական վարքագծի դեպքում:

1695 թվականին մահացավ Երեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանը: Նա հայ իրականության երեւելի դեմքերից էր՝ իր բազմակողմանի գիտելիքներով ու մեծ ունակություններով: Նա հիանալի տիրապետում էր եվրոպական մի շարք լեզուների, հրաշալի գիտեր հունարեն, թուրքերեն ու պարսկերեն: Հմուտ թարգմանիչ էր, գիտական բա-զում ուսումնասիրությունների հեղինակ. թարգմանություններ էր կատարում ինչպես հայերենից այլ լեզուներ, այնպես էլ օտար լեզուներից՝ հայերեն: Աստվածաշնչի թուրքերեն թարգմանության կողքին տեսնում ենք նաեւ երգիծական ու ռամկական խոսվածքներով գործեր ու բանաստեղծություններ:

Երեմիան վարել է պետական պաշտոններ եվրոպական դեսպանատներում ու հայոց պատրիարքարաններում: Վառ արտահայտված հայադավան էր, սակայն քաջատեղյակ էր նաեւ եվրոպական առաջադեմ գաղափարներին եւ գտնում էր, որ դրանց առավելություններից պետք է օգտվել: Մշտապես խուսափել է ծայրահեղություն-ներից: Նրա հայրը Մարտիրոս քահանան էր, իսկ մայրը՝ նավրերցի Ամբակումի քրոջ դուստրը: Ծնվել էր 1635 թվականին, 1647-ին՝ որդեգրվել Ամբակումի կողմից: Նա մահացավ, երբ ընդամենը 60 տարեկան էր, եւ նրա մահը խիստ տարաժամ էր՝ ազգային շահի առումով:

Երեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանի մահվանը հաջորդեցին մեծ շփոթներ՝ կապված կաթողիկոսության խնդրի հետ: Պատճառը հախուռն եւ կրոնամոլ լատին աբեղաների գործունեությունն էր: Սրանք նյութապես հարուստ էին, քաղաքականապես՝ պաշտպանված եւ ուժեղ, հանդուգն՝ ձեռներեցության մեջ, եւ փորձում էին մուտք գործել մի չարչարյալ ժողովրդի մեջ, որը գտնվում էր բռնության եւ տգիտության ճիրաններում: Ոսկու հրապույրով, եվրոպական կրթության առվելություններով եւ ազդացիկ պաշտպանությամբ նրանց հաջողվում էր իրենց ցանցը գցել տկար հոգիներին, որոնք պատրաստ էին դրանց դիմաց զոհել իրենց ուղղափառ հավատը: Եվ, իրոք, նրանց հետեւողների խմբակ ձեւավորվեց, սակայն եվրոպացի ականատեսների վկայությամբ՝ այդ գործունեությունը, չնայած մեծ ծավալներին, արդյունավետ չէր: Բայց եւ այնպես այդ փոքր խմբակն անգամ դառնում էր օտար միջամտությունների աղբյուր եւ խանգարում ազգի անդորրը, տարածում շփոթներ ու ներքին երկպառակություններ: Կաթոլիկ քարոզիչների չափն անցնելը նկատել էր եվրոպական մի դեսպան եւ մեղադրել նրանց: Այդ շփոթին մեծապես նպաստում էին օտար դպրոցների հայազգի աշակերտները, դավանանքով տկարացած հոգեւորականները եւ անգամ հայ իշխանավորները: Փորձում էին հայերին հեռացնել Հայոց Եկեղեցուց, եւ դա հատկապես կատարվում էր Կոստանդնուպոլսում:

Լատին քարոզիչներն այլ ձեւով էին գործում հայկական գավառներում եւ անգամ Մայր Աթոռում: Նրանք Նահապետ կաթողիկոսից իրավունք ստացան՝ քարոզելու հայոց եկեղեցիներում: Նահապետը մեղադրվում է լատինների հետ սերտ հարաբերություններ ունենալու մեջ՝ միջնորդությամբ ճիզվիտների կամ հիսուսականների միաբանության, որի ներկայացուցիչները գլխավորապես գործում էին հայոց գավառներում, որտեղ ավելի վաղ հաստատված դոմինիկյանները խիստ տկարացել էին:

Նրանց մնացորդներն էին Երնջակի ունիթորները: Ըստ Մ. Չամչյանի՝ ճիզվիտները պատիվ ու ընդունելություն գտան Նահապետի կողմից եւ իբր մեծ վիշտ պատճառեցին նրան՝ ասելով, թե Արեւմուտքում լուրեր են տարածվում, թե հայերը հետ են կանգնել Հռոմին հպատակվելուց: Կարծես թե հայերն առաջ Հռոմին են ենթարկվել, որ այժմ էլ հետ կանգնեին: Բանը հասնում է այնտեղ, որ Նահապետ կաթողիկոսը հայերին այդ մեղադրանքից ազատելու համար, իբր, 1695 սեպտեմբերի 5-ին «սիրոյ եւ յարգութեան» նամակ է ուղարկում Ինոկենտիոս ԺԲ պապին: Իրականում նա այդ թվականին կաթողիկոսությունից զրկվել էր եւ աթոռից հեռացել: Այդ նամակի պահպանված պատճենում եւ թարգմանության մեջ հպատակության մասին անգամ խոսք չկա, չնայած նամակը հեղեղված է արեւելյան չափազանցություններով: Խոսքն ընդամենը վերաբերում է Հռոմի պապից նյութական օգնություն եւ քաղաքական պաշտպանություն խնդրելուն: Հանուն դրա՝ արվում են շողոքորթ մարդահաճություններ: Նահապետ կաթողիկոսը բոլորովին միտք չուներ զիջումներ կատարելու դավանական հարցերում: Զաքարիա Քանաքեռցին, որ Նահապետ կաթողիկոսի ժամանակակիցն է եւ չի քաշվում նրա թերությունները նշելուց, բոլորովին տեղյակ չէ նրա՝ հռոմեադավանությանը հարելուց կամ պապին նամակ գրելուց: Այդ նամակը Նապահետի անպաշտոն, անձնական ու գաղտնի մի ձեռնարկ է, որը ոչ մի արժեք չունի՝ Հայոց Եկեղեցու տեսակետից:

Նահապետ կաթողիկոսի դեմ դժգոհությունները գնալով աճում էին՝ կապված նրա սաստիկ բնավորության հետ, ինչը հավաստում են Զաքարիա Քանաքեռցին եւ Ջուղայեցին: Հասկանալի է, որ նա ինչքան էլ անաչառ լիներ, խստություններ կիրառելիս կարող էր եւ կամայականություններ գործել, ինչպես նաեւ ազդվել քսու մարդկանցից: Ուստի կաթողիկոսից սկսեցին դժգոհել Մայր Աթոռի միաբանները եւ այլ հոգեւորականներ, որոնք միավորվեցին նրա դեմ՝ կամենալով նրան գահընկեց անել: Բողոքավորների գլուխ կանգնեցին Նախիջեւանի եւ Գողթնի եպիսկոպոսները, որոնց անունները պատմությունը չի պահպանել: Այդ գործում նշանակալից էին պարսից իշխանությունների վերաբերմունքը եւ Նոր Ջուղայի հայ իշխանավորների դիրքորոշումը: Տեղացի հոգեւորականներին դուր չէր գալիս օսմանահպատակ Նահապետի՝ իրենց վրա իշխելը: Զաքարիա Քանաքեռցին, որ բոլորովին էլ Նահապետի համակիրներից չէ, մտածում է նույն ձեւով, որ պետք է հետ վերադարձնել Մայր Աթոռը տեղի հոգեւորականներին: Կաթողիկոսի եւ թեմական կամ վանական առաջնորդների միջեւ անհամաձայնություններ ի հայտ եկան, եւ պարզ դարձավ, որ պարսկահայ եպիսկոպոսների համար տաճկահայ կաթողիկոսը հաճելի չէր: Չի բացառվում, որ Նահապետ կաթողիկոսի՝ լատինների հետ ունեցած գաղտնի հարաբերություններն ու նամակագրությունն էլ ի հայտ եկան եւ ավելի բորբոքեցին հակառակորդներին: Հավանաբար սա եւս որպես մեղադրանք օգտագործվեց, չնայած կարծես թե միաբաններն այդպիսի կարծիք չեն ունեցել: Համենայն դեպս, հայ հոգեւորականությունը նման կապերի մեջ մասնակցություն չի ունեցել, եւ եղածը կաթողիկոսի անհատական եւ գաղտնի ձեռնարկն էր:

Ընդդիմադիրների գլուխ կանգնեցին Նախիջեւանի եւ Գողթնի եպիսկոպոսները, որոնք ամբաստանագրեր պատրաստեցին Նահապետի դեմ եւ համակիրների ստորագրություններն ստանալով՝ այդ ամբաստանագրերն ուղարկեցին ջուղայեցիներին, որպեսզի սրանք իրենց միանան՝ Նահապետին տապալելու գործում: Ըստ որում, կամենում էին կաթողիկոսության աթոռ բարձրացնել Ստեփանոս Ջուղայեցուն, որը Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի առաջնորդն էր ու պարսկահայերի արքեպիսկոպոսը, որն ուրացող Յոհան աբեղայի ձեռքով բանտարկության եւ չարչարանքների ենթարկվեց: Նամակները Նոր Ջուղա տարավ Մատթեոս Կարնեցի վարդարպետը՝ Բատրադեն մականունով: Նա պետք է բանավոր եւս հորդորեր Ստեփանոս Ջուղայեցուն եւ խնդրեր ջուղայեցիներին, որ նրանք այդ գործը դյուրացնեն: Առաքելությունը հաջողվեց, եւ Ստեփանոսը, մեծ ծախսեր անելով եւ միջոցներ մեջտեղ գցելով, ձեռք է բերում կաթողիկոս դառնալու՝ արքունի ռազամը կամ հրովարտակը: Իր՝ Էջմիածին գալուց առաջ նա ուղարկում է Ալեքսանդր Ջուղայեցի վարդապետին, որը Դավիթ Ջուղայեցու առաջադեմ աշակերտներից էր: Մինչեւ Ստեփանոսի տեղ հասնելը նա պետք է Նահապետին վտարեր, բանտարկեր Տաթեւի վանքում եւ իր վրա վերցներ, որպես տեղապահ, վանքի կառավարումը: Նահապետը հասկացավ, որ տեղում ոչինչ անել չի կարողանա, առավել եւս որ վանքի միաբանները նրա դեմ էին, ուստի ձեւ անելով, թե մեկնում է Տաթեւ, ուղեւորվեց Թավրիզ, որտեղ գտնվում էր Հուսեյն շահը: Այստեղ նա ապավինեց Շահօջախի կոչված վայրին, որը ծառայում էր որպես ապաստանատեղի, եւ եթե անգամ մահապարտն էր մուտք գործում այնտեղ, դառնում էր ոչ պատժելի: Պաշտոնանկ Նահապետը վախենում էր, անշուշտ, որ իրեն, որպես մղավորի, կարող են պատժել:

Իսկ Ստեփանոսն արքունի հրովարտակով Ֆարզալի խանի հետ եկավ Երեւան եւ այնուհետեւ Էջմիածին եւ տիրացավ աթոռին կարճ ժամանակով՝ շուրջ տասն ամիս: Նա կաթողիկոսական աթոռ բարձրացավ 1695-ին եւ աթոռակալեց եւս մի քանի ամիս 1696-ին:

Սակայն Նահապետը եւս կողմնակիցներ ուներ, եւ ինքն էլ իրեն պաշտպանել կարող էր: Նրա բարեկամներից հատկապես եռանդուն գործեց Ավետիս Ջուղայեցի գյուղավագը, որը կարողացավ Հուսեյն շահին թախանձելով՝ Նահապետին օգնել: Նա Հուսեյնի ճնշման տակ դավանափոխ էր եղել եւ անգամ իր երկու դստրերին տվել էր շահի հարեմին, ուստի մեծ համարում ուներ Հուսեյնի մոտ: Չնայած նա ստացել էր Մուհամմադ Հուսեյն անունը, սակայն իր էությամբ չէ, որ իսլամացել էր, ուստի աշխատում էր զբաղվել հայերի խնդիրներով՝ դրանց դրական լուծում տալու համար: Նա ցույց տվեց Ստեփանոսի ստացած հրովարտակի ապօրինությունը, քանի որ հակառակ էր հայկական օրենքներին, որովհետեւ չէր կարելի կաթողիկոսին գահընկեց անել, եթե նա չէր հրաժարվել, եւ չէր կարելի փոխարինել նրան, եթե նա չէր մահացել: Ավետիսն այնքան հմուտ ներկայացրեց մեղադրանքները, որ Հուսեյն շահը հրամայեց Ստեփանոսից 1000 թուման բռնագանձել եւ նրան՝ իր համախոհների հետ, բանտարկել: Գործը հանձնարարվեց Երեւանի խան Ֆարզալիին, որն Ստեփանոսին բարձրացրել էր կաթողիկոսական աթոռ: Տուգանքը գանձվեց, Ստեփանոսն իր երեք համախոհների՝ Պետրոս Վայոցձորցի, Գրիգոր Մուղնեցի եւ Հովհաննես Ծաղկունացի առաջնորդների հետ բանտ նետվեց: Դրանից հետո Նահապետը հաղթական վերադարձավ Էջմիածին: Միաբանությունը չդիմադրեց ու լռեց, որը, թերեւս, հավաստում է, որ միաբանները գոհ չէին նաեւ Ստեփանոս Ջուղայեցուց:

Ստեփանոսի գործակիցներն առանց դժվարության, մեծ տուգանք մուծելով, շուտով ազատ արձակվեցին: Սակայն Ստեփանոսը չազատվեց եւ անգամ մթին ու մահահոտ զնդանը նետվեց: Նրանից կարծրանյութ քարեր կապեցին, իսկ ոտքերը կոճղի մեջ դրին, եւ շատ չանցած՝ նա մահացավ: Հարկ է նշել, որ Ստեփանոսը բոլորովին արժանի չէր նման վախճանի: Եվ դժվար է ասել՝ նա թագավորի՞ զայրույթի զոհը դարձավ, թե՞ Նահապետ կաթողիկոսի ոխակալության: Ստեփանոսը մահացավ 1698 թ. հունվարի 4-ին կամ ավելի ճիշտ՝ հունվարի 5-ին՝ չորեքշաբթի՝ Աստվածհայտնության ճրագալույցին: Չնայած տեղեկություն կա, թե նա մահացել է 1696 թ. փետրվարի 16-ին, որը, անշուշտ, շփոթ է՝ կապված նրա գահընկեցության թվականի հետ: Ըստ այդմ էլ՝ նա չէր կարող 1605 թ. սեպտեմբերի 5-ին, որպես կաթողիկոս, պապին նամակ գրել: Նրա մարմինը, իր իսկ կամքով, հողին հանձնեցին Խորվիրապի վանքում՝ Նահապետ կաթողիկոսի հոգածությամբ: Վերջինս մեծ ծախսեր արեց՝ Ստեփանոսի դիակը զնդանից դուրս բերելու եւ մարմինը հանդիսավորությամբ հողին հանձնելու համար, ինչը, թերեւս, հավաստում է նրա ոչ ոխակալ լինելը եւ Ստեփանոսի՝ Հուսեյն շահի զայրույթի զոհ դառնալը:

Այդ շրջանում է, որ սկսվում է Մխիթար Սեբաստացի սարկավագի գործունեությունը: Մխիթար Պետրոսյանը կամ մինչեւ ձեռնադրվելը՝ Մանուկը ծնվել է 1676 թվի փետրվարի 7-ին Սեբաստիա քաղաքում: Սկզբնական կրթությունն ստանում է տեղում՝ հայ քահանաների եւ վարդապետների մոտ: Հետո դառնում է Սբ Նշան վանքի միաբան՝ 1685-ին որպես դպիր, իսկ 1691-ին՝ սարկավագ՝ ձեռնադրվելով վանքի առաջնորդ Անանիա եպիսկոպոսի կողմից: Մայր Աթոռ մտնելու փափագով դառնում է փոքրավոր՝ Միքայել եպիսկոպոսի մոտ: Եպիսկոպոսի հետ 1691 թվի դեկտեմբերին Կարնի վրայով գալիս է Էջմիածին՝ տեղ հասնելով 1692 թվի փետրվարին: Կարնում նա գտնում է «Խոկումն քրիստոնէական» լատիներենից հայերեն թարգմանված գիրքը (Վենետիկ, 1687), որը լիակատար հռոմեադավանություն էր քարոզում: Միքայել եպիսկոպոսը, զգուշանալով աննպաստ ազդեցությունից, Մխիթար սարկավագի ձեռքից վերցնում է գիրքը: Կարնում հայտնվել էին լատին քարոզիչներ, որոնք փորձում էին տեղացիներին լատինադավան դարձնել: Ստեփանոս Սեբաստացի անունով մի ուխտավոր, որը Մխիթարին ծանոթ էր, հրապուրում է նրան՝ հայկական սրբավայրերում լինելու ծրագրով: Ընդամենը երկու ամիս մնալով Մայր Աթոռում՝ նա իր ծանոթի հետ մեկնում է Խորվիրապ, իսկ այնուհետեւ՝ Սեւանա կղզու վանքը: Սեւանա կղզում տեղի է ունենում Մխիթարի տեսիլքը, որի վկան, իհարկե, միայն ինքն է: Տեսիլքում Աստվածածինը խոսում է Մխիթարի հետ եւ առաջարկում խնդրանքով իրեն դիմել: Նա էլ պատասխանում է, թե ուզում է այն, ինչ Աստվածածինն ինքն է ուզում, եւ Տիրամայրը խոստանում դա կատարել: Մխիթարյաններն այդ տեսլիքի մեջ կամենում են տեսնել իրենց միաբանության հիմնադրումը եւ վերջինիս հռոմեադավան ուղղությունը: Իհարկե նման կարծիքը զավեշտական է: Հետո Մխիթարն իր ծանոթի հետ որոշում է Սեբաստիա գնալ, սակայն մնում է Բասենի վանքի եպիսկոպոս Մելքիսեդի մոտ՝ ուսուցչություն անելու: Կարնո Ավետիք եպիսկոպոսն էլ աշխատում է նրան Կարնում պահել:

Կարնո առաջնորդ Ավետիք Եվդոկացին նշանավոր է եղել հայոց պատմության մեջ: Ծնվել է Եվդոկիայում 1657 թվի ապրիլի 7-ին, մինչեւ 15 տարեկանը սովորել է պապի՝ հարյուրամյա Սարգիս քահանայի եւ իրեն մկրտող Պետրոս քահանայի մոտ: Հոր մոտ եղել է ջուլհակ եւ սովորել ղումաշ գործել: Հակոբ Բելենկցի եպիսկոպոսի նվիրակության առիթով դառնում է նրա աշակերտը եւ 3 տարի անց՝ 1675-ին, Պայասում ձեռնադրվում սարկավագ: 1689-ին նա գտնվում էր Սեբաստիայում՝ Հակոբ կաթողիկոսի՝ այնտեղ եղած ժամանակ: Միանալով կաթողիկոսին՝ Բելենկցին գալիս է Կոստանդնուպոլիս, իսկ Ավետիքը, նրանից բաժանվելով, երուսաղեմացի Սահակ եպիսկոպոսի հետ գալիս է Էջմիածին: Հետո նրա հետ գալիս է Երզնկայի Կապոսու կամ Կայիփոսի Սբ Հակոբ վանքը, որտեղ ձեռնադրվում է աբեղա եւ հետո՝ վարդապետ՝ նշանակվելով նույն վանքի առաջնորդ: Այստեղից էլ ծագում է նրա Երզնկացի մականունը: Նա նորոգում է ոչ միայն այդ, այլեւ Տիրանաշեն Սբ Նշանի կամ Տիրաշեն Սբ Ներսեսի վանքը, Երզնկայի Մարիամ Աստվածածին խոնարհված եկեղեցին: Այդ շրջանում ծավալվում է ենիչերիների ապստամբությունը, որի ժամանակ վիրավորվում է Ավետիքը եւ 40 օր անկողին ընկնում:

Առողջանալուց հետո գալիս է Կ. Պոլիս եւ արքունական հրամանով զինվորական գունդ բերելով՝ ճնշում է արստամբությունը: Նրա հակառակորդները նրան մեղադրում են, թե առանց թույլտվության եկեղեցի է նորոգել: Կարնո փաշայի հրամանով նա բանտարկվում է, դրվում կոճղի մեջ եւ այդպես թողնվում 3 օր: Դատարանում նա իր արդարացման համար պաշտոնագրեր է ներկայացնում եւ Ֆեյզուլլահ դատավորի վճռով ազատ արձակվում: Այնուհետեւ գալիս է Երզնկա եւ շարունակում վերանորոգումը: Այդ ժամանակ Երզնկայում գտնվող Գյումուշխանացի վարդապետից ծայրագույն գավազան է ընդունում եւ անցնելով Էջմիածին՝ 1691 թվին Եղիազար կաթողիկոսի ձեռամբ ձեռնադրվում եպիսկոպոս՝ 35 տարեկան հասակում: Երբ վերադառնում է Երզնկա, նրա կյանքին սպառնում են, եւ նա պահվում է տանը՝ շարունակ գտնվելով վախի մեջ: Նրա կատաղի հակառակորդ դատավորը հանկարծ ընտանիքի հետ հիվանդանում է եւ դա համարելով աստվածային պատիժ՝ նրան թույլ է տալիս եկեղեցին շինել եւ անգամ դրամական եւ նյութական օժանդակություն ցույց տալիս: Սակայն ենիչերիները կրկին ըմբոստանում են, եւ Ավետիքն ապավինում է Էջմիածնին եւ չորս ամիս անց՝ 1691 թվի վերջերին, Նահապետ կաթողիկոսի հրամանով նշանակվում Կարնո առաջնորդ: Հենց այդ ժամանակ էլ Մխիթար Սեբաստացին հաստատվում է Բասենի վանքում, եւ Ավետիքը կամենում է նրան որսալ, ինչը ցույց տալիս, որ այդ ժամանակ Մխիթար Սեբաստացին դեռ հայադավան էր:

Մխիթար Սեբաստացին Բասենի վանքում մնում է ընդամենը մեկ տարի: 1693-ին վերադառնում է Սեբաստիայի Սբ Նշան վանքը եւ մնում այնտեղ, մինչեւ իր պաշտպան Անանիա եպիսկոպոսին փոխարինում է Սահակ Կեսարացի վարդապետը: Դրանից դժգոհ Մխիթարը 1695 թվին Հովնան Եվդոկացի վարդապետի հետ մեկնում է Երուսաղեմ՝ հայոց վանք գնալու համար: Սակայն Բերիայում կամ Հալեպում նրանք հանդիպում նե լատին աբեղաների, որոնցից Անտոն Պովոլիեն, որը ճիզվիտ էր, նրանց գրավում է Հռոմ ուղարկելու եւ գիտնական դարձնելու իր խոստումներով: Դրանով նա նրանց տրամադրում է դեպի հռոմեադավանությունը: Ճիշտ է, նա դեռեւս Հայոց Եկեղեցու սպասավոր էր, սակայն դրանով դրվում է նրա՝ հռոմեադավանության անցնելու սկիզբը: Նա դեռ լատինասեր հայ էր, բայց ոչ՝ կաթոլիկ: Հռոմի անունով գրավված Մխիթարը մոռանում է Երուաղեմը եւ մեկնում Իսքենդերուն, որը հին Ալեքսանդրիան է: Այստեղից նա անցնում է Կիպրոս եւ նավ նստում՝ Եվրոպա ուղեւորվելու համար: Սակայն միտքը փոխում է, դուրս է գալիս նավից եւ Սելեւկիայի, Անտիոքի, Հալեպի ու Այնթապի վրայով մեկնում Սեբաստիա՝ 1695 թ. նոյեմբերին: Կրկին հաստատվում է Սբ Նշան վանքում: Այստեղ 1696 թվի ապրիլի 12-ին քահանա է ձեռնադրվում՝ Սահակ Կեսարացի եպիսկոպոսի ձեռամբ: Նա հանդգնում է լատինասեր խմբավորման կողմը բռնել՝ առաջ բերելով իր դեմ դիմադրություն: Ստիպված մեկնում է Եվդոկիա եւ Ակն, հետո կրկին վերադառնում Սեբաստիա՝ լսելով, որ իր հակառակորդ Ծառուկ վարդապետը մահացել է: Այժմ նա հայացքը հառում է հայոց պատրիարքության կենտրոն Կոստանդնուպոլսին եւ 1698 թ. ապրիլին ժամանում օսմանյան մայրաքաղաք, երբ ընդամենը 22 տարեկան նորընծա վարդապետ էր:

Այդ միջոցին մի դժբախտ իրադարձություն պատահեց: 1696-ին Սսի կաթողիկոս Ղասիտեջին իսլամացավ՝ կախաղանի սպառնալիքի ներքո: Ինչպես իրավացիորեն նշում է Մ. Օրմանյանը, վերջինս իրականում մահմեդացավ 1707-ին:

1694-ից Պոլսի պատրիարքն էր Եփրեմ Ղափանցին, որը հայադավանության համարձակ ջատագով էր: Մխիթարի՝ Կ. Պոլիս հասնելուց մեկ ամիս առաջ՝ 1698 թ. մայիսի 6-ին, Եփրեմը պաշտոնանկ եղավ: Ըստ Մ. Օրմանյանի՝ պաշտոնանկությունը եղավ մայիսի 7-ին: Նրան հաջորդեց Մելքիսեդեկ եպիսկոպոսը՝ հայտնի Սուպհի Շայիր մականունով, ինչը ցույց է տալիս նրա շայիր կամ աշուղ լինելը: Սրա օրոք էլ շարունակվում էին Կ. Պոլսում հայադավանների եւ կաթոլիկների անվերջանալի վեճերը: Խտրականությունները դեռեւս շատ խորացած չէին: Օրինակ՝ հռոմեական դպրանոցում ուսում առած աբեղաները դառնում էին Հայոց Եկեղեցու վարդապետներ: Ինչպես՝ Խաչատուր Կարնեցին կամ Առաքելյանը, որը լինելով պրոպագանդայի դպրոցի աշակերտ՝ քարոզչություն էր անում Սամաթիայի Սբ Գեւորգ եկեղեցում եւ անգամ բարձրանում էր Մայր եկեղեցու բեմը:

Մխիթարը Կ. Պոլսում հարում էր Խաչատուրին եւ մտմտում Հռոմ գնալու գաղափարը: Մելքիսեդեկ պատրիարքն էլ Ղալաթիայի Սբ Լուսավորիչ եկեղեցում քարոզելու իրավունք է տալիս: Ղալաթիայում Մխիթարն սկսում է ազատ շփումներ ունենալ լատինների հետ, ինչը նրան կամաց-կամաց հռոմեադավանության է տանում: Այդ հարցում նրան քաջալերում էին Խաչատուր Կարնեցին եւ ճիզվիտ Հովհաննես Վերզոն: Վերջինս նրան ծանոթ էր դեռեւս Բերիայից: Հանդես գալով խտրականության դեմ՝ նա հայադավանների եւ հռոմեադավանների միջեւ խաղաղության եւ եղբայրության մասին քարոզներ էր կարդում: Նույնիսկ հայադավանության ջատագովները Մխիթարին ասում էին, որ իրենք նրա հետ խնդիր չունեն:

Մխիթարը Կ. Պոլսում մնում է ընդամենը 5 ամիս: 1698 թվի սեպտեմբերին նա որոշում է գնալ Հայաստանի ներքին գավառները, որտեղ նա ավելի վաղ տեսել էր շարժման միտումներ եւ ինչ-ինչ նշաններ:
Հայտնի է, որ Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի հետ Կ. Պոլիս էր եկել Իսրայել Օրին, որը փոխանակ 1680-ին՝ կաթողիկոսի մահից հետո, Սյունիք վերադառնալու՝ մեկնել էր Եվրոպա: Վենետիկից անցել էր Ֆրանսիա եւ մտել զինվորական ծառայության:

Եղել են Օրի անվան բացատրության մի քանի փորձեր: Մ. Օրմանյանը կարծում է, որ Իսրայելն այդ անունն ստացել է Եվրոպայում, եւ որ Ori-ն Roi ֆրասերեն բառի (իմա՝ թագավոր) տառաշրջությունն է: Աշ. Հովհաննիսյանը, ընդհակառակը, այն կապում է «Եաւրի» կամ «Աւրի» հասկացության հետ:
Դառնալով մատակարար ֆրանսիական բանակում՝ նա անգլո-ֆրանսիական Նամյուրի պատերազմի ժամանակ գերի է ընկնում անգլիացիների ձեռքը: Ազատվելուց հետո այլեւս չի վերադառնում Ֆրանսիա, այլ հաստատվում է Պֆալցի կուրֆյուրստության մայրաքաղաք Դյուսելդորֆում՝ Հովհան Վիլհելմ կուրֆյուրստի օրոք: Օրին նրա մոտ անցնում է ծառայության եւ կարողանում է նրան հրապուրել դեպի Հայաստան կազմակերպվելիք արշավանքի նախագծով:

Պֆալցի կուրֆյուրստը համաձայնում է՝ հուսալով ստանալ գերմանական կայսր Լեոպոլդ Ա-ի օժանդակությունը: Օրին դեռեւս Ֆրանսիայում հռոմեադավանություն էր ընդունել՝ լավ հասկանալով, որ առանց կրոնական հարցերում զիջումների՝ հնարավոր չէ օգնություն ակնկալել Արեւմուտքից, ուստի խոստանում է, որ Հայոց Եկեղեցին կընդունի հռոմեադավանությունը: Հանգամանքները կարծես թե նպաստավոր էին, քանի որ 16 տարուց ավելի պատերազմ էր մղվում Եվրոպայի եւ Օսմանյան կայսրության միջեւ: 1697 թվին Եվգենիոս Սավոյացուն հաջողվեց ջախջախել թուրքերին եւ ստիպել, որ վերջինս հաշտություն կնքի:
Հովհան Վիլհելմն Իսրայել Օրուն հատուկ նամակով ուղարկում է Լեոպոլդ կայսեր մոտ՝ 1698 թ. օտոստոսի 2-ին: Նա ժամանում է Վիեննա, որպեսզի հրահանգներ տրվեն Կարլովիցի բանակցությունների մասնակից լիազորներին: 1699 թ. հունվարի 26-ին կնքվում է Կարլովիցի հաշտությունը՝ 25 տարով: Սակայն պայմանագրում հայերի մասին ակնարկ անգամ չկար, քանի որ ձեռնարկվելիք արշավանքը Պարսկահայաստանի համար էր: Այսուհանդերձ, երբ Իսրայել Օրին Լեոպոլդ կայսրից խուսափողական պատասխաններ է ստանում, կուրֆյուրստի քաջալերումներով մեկնում է Հայաստան՝ ունենալով նրա հանձնարարական նամակները:
Օրին նախ շարժվեց դեպի Լեհաստան եւ Ռուսաստան, սակայն ձմեռային դժվարությունների պատճառով ուղղությունը փոխեց դեպի Մոլդավիա եւ Սեւ ծով: Այստեղ էլ դեմ առավ դժվարությունների, ուստի Ադրիանուպոլսի վրայով շարժվեց դեպի Կ. Պոլիս: Ադրիանուպոլսում տեսակցեց Ֆրանսիայի դեսպանի, իսկ մայրաքաղաքում՝ մեծ վեզիրի հետ: Նա հանդիպեց նաեւ Մելքիսեդեկ պատրիարքին: Իր ծրագիրը նա պատրիարքին չներկայացրեց՝ չնշմարելով հաջողության եւ ոչ մի նշույլ:

Հետո փոքրասիական գավառներով շարժվեց դեպի Հայաստան՝ չբացահայտելով թե՛ իր ծրագրերը եւ թե՛ իր անձը: Երեւան հասավ 1699 թ. ապրիլի 4-ին կամ նոր տոմարով՝ մարտի 25-ին: Եվրոպայից օգնություն ստանալու հույսը համակել էր Հակոբ, Եղիազար եւ Նահապետ կաթողիկոսներին: Նահապետը նույնիսկ որոշ նամակներ ստորագրեց, բայց հռոմեադավանություն ընդունելու մասին լսել անգամ չուզեց: Օրին հեռացավ Էջմիածնից հիասթափված: Նահապետը չէր կարող չհիշել, թե ինչպես լատին քարոզիչները փակել էին տվել Նոր Ջուղայի հայկական տպարանը՝ իբրեւ թե մահմեդականության դեմ գրքեր տպելու բանադրությամբ, եւ իրենց աշակերտող Շահրիմանյանների տունը դուրս էին բերել հայ ազգային շահերի դեմ: Կղեմես Գալանոսը փորձում է հերքել հայերի մոլորությունները եւ ցույց տալ, որ Նահապետ կաթողիկոսը 1699 թվին հպատակության նամակ էր ուղարկել Հռոմի պապին, որի բնագիրը, իբր, ընկել է Մխիթարյանների ձեռքը, որից էլ կատարվել է լատիներեն թարգմանությունը: Իրականում այն, ինչ կատարվեց Նահապետի եւ Օրու միջեւ, ցույց է տալիս, որ Եվրոպայից օգնություն ստանալու հույսով հայոց կաթողիկոսները կարող էին հաճոյակատար նամակներ գրել Հռոմ՝ առանց իրենց դիրքերից հեռանալու: Իսկ Մ. Չամչյանի ասածը, թե պապը Նահապետ կաթողիկոսին աթոռ է նվիրել, կեղծ է, քանի որ այն արեւելյան գործ է՝ ոչնչով չազդված եվրոպական ոճից, եւ վրան էլ հայերեն կարդացվում է Պետրոս եպիսկոպոսի անունը: Իսկ Պետրոսը, անշուշտ, եղել է նվիրողը: Նահապետը բացարձակ մերժեց Օրու՝ հռոմեադավանություն ընդունելու առաջարկը, եթե անգամ այդ ճանապարհով կվերականգնվեր հայոց պետությունը:

Շատ հնարավոր է, որ Օրին Նահապետի առաջ իր անձը չբացահայտեց, ինչպես դա եղավ քրոջ եւ եղբայրների դեպքում, որոնք կամենում էին օտարականից լուր ստանալ իրենց՝ Եվրոպա մեկնած եղբոր մասին: Նա իր անձը բացահայտեց միայն Անգեղակոթի մելիք Սաֆրազին, որը մասնակցել է 1678 թ. Էջմիածնի խորհրդաժողովին: Հանուն ազգային գործի՝ Օրին նրան հաշտեցրեց մելիք Մարտիրոսյան Ամիրի հետ, որը մեծ դեմք էր մելիքների շրջանում: Հավաքելով մելիքներին Անգեղակոթում՝ Օրին, հանուն ազգային շահի, նրանց համոզեց հռոմեադավանության առաջարկին համաձայնել: Նման գործը պահանջում էր կրոնական առաջնորդի մասնակցությունը, ուստի հրավիրվեց Գանձասարի կաթողիկոս Սիմեոնը, սակայն նա էլ մերժողական պատասխան տվեց: Միայն Մեծիրանքի Սբ Հակոբի վանահայր Մինաս Տիգրանյան վարդապետը հետեւեց Օրուն եւ հանձն առավ նրա հետ Եվրոպա մեկնել՝ որպես Եկեղեցու ներկայացուցիչ:

Այդ շրջանում Գանձասարի, այսպես կոչված, Աղվանից կաթողիկոսությունը երկփեղկված էր Սիմեոնի եւ Երեմիայի միջեւ, որոնք մե՛րթ հաշտվում էին, մե՛րթ՝ գժտվում: Էջմիածնի համակրանքը Երեմիայի կողմն էր, սակայն Սիմեոնը շատ ավելի ազդեցիկ էր: Օրին իր ծրագրով ոգեւորեց Սյունիքի եւ Արցախի լեռնականներին, որոնք սկսեցին հուսալ, որ ապստամբությամբ եւ եվրոպական օգնությամբ կգտնեն իրենց փրկությունը: Մելիքներն ստորագրեցին Օրու կազմած բոլոր նամակների տակ, որոնք ուղղված էին Հռոմի պապին, գերմանական կայսրին եւ կայսրընտիր կուրֆյուրստներին: Եվրոպայից զույգը պետք է գար Լեհաստանի եւ Ռուսաստանի վրայով՝ Հովհան Վիլհելմի հրամանատարությամբ: Օրին եւ նրա կողմնակիցները պատրաստ էին դուրս բերել 10000 հեծյալ եւ 200000 հետեւակ: Այդ թիվը, իհարկե, անիրական էր, բայց Օրին կամենում էր շահագրգռել Պֆալցի կուրֆյուրստին: Միաժամանակ պարսկական ուժերը շատ նվազ էին ցույց տրվում: Այս ամենը կատարելուց հետո Օրին Մինաս վարդապետի հետ 1699 թ. ամռանը վերադարձավ Պֆալց՝ կուրֆյուրստի մոտ, որը ոգեւորվեց նրա հայտնած տեղեկություններով: Կայսրն զբաղված էր իսպանական ժառանգության խնդրով, բայց չմերժեց 1699 թվի աշնանը Հովհան Վիլհելմի հանձնարարական նամակով իր մոտ եկած Օրուն: Սակայն հասկացրեց, որ լավ կլինի, որ այդ ձեռնարկին մասնակցի նաեւ Ռուսաստանը: Օրուն դրական արձագանքեց նաեւ Տոսկանայի դուքսը:

1700 թվի գարնանն Օրին հանձնարարական նամակներով ճամփա ընկավ Ռուսաստան՝ ունենալով իր հովանավոր Հովհան Վիլհելմի հրահանգները: Օրին նաեւ Պֆալցի կուրֆյուրստի անունից նամակ ուղարկեց Հայաստանի մելիքներին: Կուրֆյուրստը հավաստում էր նրանց, որ Աստված Օրուն է ընտրել՝ հայրենիքի մեծ եւ սուրբ գործն իրականացնելու համար:

Օրին իր ուղեկիցներով Մոսկվա հասավ 1701 թվի հուլիսի 11-ին, այսինքն՝ Նարվայի ճակատամարտում ռուսների՝ շվեդներից կրած պարտությունից հետո: Օրին, որին Լեհաստանում միացել էր Նազար Օրեխովիչ անունով մի հայ՝ իբրեւ խմբի թարգման, հանձնարարական նամակ ուներ նաեւ Լեհաստանի Ավգուստ Բ թագավորից: Թեեւ Ռուսաստանի համար ծանր ժամանակներ էին, Պյոտր ցարն ուշադրություն դարձրեց Օրու ծրագրին, որը հնարավորություն էր տալիս նրան ծավալելու պետությունը հարավային ուղղությամբ: Ցարի հրամանով խումբ ստեղծվեց՝ Գոլովինի գլխավորությամբ, որի խնդիրն էր պարզել Հայաստանի քաղաքական կացությունը, Պարսկաստանի ռազմական ուժը եւ եվրոպական օգնության չափը: Թարգմանն էր Նիկողայոս Սբոթարիուս անունով մի հույն: Օրին Հայաստանը ներկայացնում է վառ գույներով. այնպես, որ դրա իսկությունը ճշտելու համար ցարը Պարսկաստան է ուղարկում Վասիլի Կուչուկով անունով մեկին: Պարսկաստան մեկնող պատվիրակությունը հետախուզական առաջադրանք ուներ. պարզել պարսկական ամրությունների հատակագծերը, սակայն այդ գործը հիմնականում թողնվեց կուրֆյուրստին: 1701 թ. դեկտեմբերին պատերազմում ռուսների տարած հաղթանակը փոխեց Պյոտր ցարի ծրագրերը: Օրին, որ հոգնել էր այդ ձգձգումներից, ցարին դիմեց ռուսական ծառայության անցնելու խնդրանքով եւ 1702 թ. մարտին պատասխան ստացավ, թե շվեդների հետ պատերազմն ավարտվելուց հետո նա իր ձեռքը կվերցնի այդ գործը: Դրանից ուրախացած Օրին եւ Մինաս վարդապետը Նազար Օրեխովիչի ձեռքով նամակ ուղարկեցին կուրֆյուրստին, իսկ Մյուռոն Վասիլեւսկի անունով մի հայ հարյուրապետի ուղարկեցին հայ մելիքների մոտ: Պատասխաններ ստացվեցին, թե՛ Հովհան Վիլհելմից եւ թե՛ մելիք Սաֆրազից եւ մյուս՝ բարեկամ մելիքներից: Մյուռոն Վասիլեւսկին վերադարձավ 1703 թ. գարնանը: Վիլհելմը, սկսված պատերզամի պատճառով, իր մասնակցությունը հիշյալ ձեռնարկում այդ պահին համարում է անհնարին, իսկ Պյոտրը, որ 1703-ին հիմնադրել էր Պետերբուրգը, բոլորովին այլ ծրագիր էր մտմտում: Տեսնելով ստեղծված վիճակը՝ Օրին որոշեց վերադառնալ Արեւմտյան Եվրոպա եւ Հռոմի պապի կողմից նշանակվել Պարսկաստան գնացող պատվիրակության դեսպան եւ այդ ճանապարհով հեշտությամբ տեղեկություններ քաղել Պարսկաստանի եւ Հայաստանի վերաբերյալ: Նա խնդրեց ռուսական բանակի գնդապետի աստիճան եւ ստացավ: Մինաս վարդապետին թողեց Մոսկվայում, որ ռուսները գործը փակված չհամարեն, իսկ ինքը 1704 թ. փետրվարի 10-ին Մոսկվայից մեկնեց Դյուսելդորֆ, որտեղ գտնվում էին նրա կինը եւ երկու զավակները: Նահապետը դեմ չէր հայոց ազգային խնդիրների լուծմանը, բայց առանց հավատափոխության: Եվ երբ Մյուռոն Վասիլեւսկին նրան մոտեցավ այդ խնդրով, բայց առանց դավանափոխության, Նահապետ կաթողիկոսը պատասխանեց Օրու նամակին՝ ուրախություն հայտնելով, որ ռուսաց ցարը պատրաստ է հոգալու հայերի ազատությունը:

Բարդ էր վիճակը Կոստանդնուպոլսում: Պատրիարքության համար մղվող մրցակցությանը զուգահեռ՝ զայրագին չափերի էր հասնում լատին քարոզիչների եւ նրանց հետեւողների մոլեռանդությունը: Մինչ այդ հայ հասարակության մեջ կարծիքների տարբերություն կար, բայց երկպառակտման փորձ չէր արվում: Հայ եկեղեցական իշխանությունը հայադավանության սկզբունքի թույլատրելի սահմաններից չէր անցնում, եւ տարբեր կարծիքների հետեւողները մնում էին միեւնույն Եկեղեցու մեջ, մասնակցում նրա վարչությանը, փորձում պայքարել եկեղեցական իշխանության համար: Հռոմի պապի լատին քարոզիչները եւս համակերպվել էին այդ կացությանը: Սակայն ոտքի տեղ անելուց հետո սկսեցին իրենց պահանջները մեծացնել: Սկզբում, ինչպես գիտենք, Կղեմես Գալանոսը հայ վարդապետի տարազ էր հագնում, իսկ ճիզվիտներն իրավունք էին ստացել քարոզելու հայկական եկեղեցիներում, սակայն երբ վիճակը փոխվեց, ամենախիստ պատիժներով արգելեցին լատին քարոզիչներին հայոց եկեղեցի մտնել: Հասկանալի է, որ հռոմեադավանները պախարակում են Հայոց Եկեղեցու այդ քայլերը, ազգային իշխանություններին ու պատրիարքներին համարում են բռնապետներ ու դահիճներ: Իրականում մեղքը լատին քարոզիչներինն էր: Հայոց Եկեղեցին լոկ փորձում էր պաշտպանել իրեն:
1698 թ. մայիսին պատրիարքությանը տիրել էր Մելքիսեդեկ Սուպհին, որն աքսորել էր Եփրեմ Ղափանցուն: Կիլիկիայում կաթողիկոս էր Մատթեոս Սարին: 1699 թվի սկզբներին Մելքիսեդեկն աքսորից ետ բերեց Եփրեմ Ղափանցուն եւ նրան հանձնեց Ադրիանուպոլսի առաջնորդությունը: Սակայն Մելքիսեդեկը պաշտոնանկ արվեց 1699 թ. հուլիսի 25-ին: Պատրիարք դարձավ Մխիթար վարդապետը՝ Քուրդիստանցի մականունով, քանի որ այդ ժամանակ նման անուն կրում էր Սղերդը: Նա հավանաբար Բաղեշի Ամրդոլու վանքի միաբաններից էր: 1700 թ. դեկտեմբերի 4-ին կրկին պատրիարք դարձավ Մելքիսեդեկ Սուպհին: Հայադավանների եւ հռոմեադավանների վեճերը շարունակվում էին: Հռոմեադավաններին արգելվեց հայոց եկեղեցիներ հաճախելը: Հռոմեադավանների եկեղեցիներ չկային, իսկ եթե լատինական եկեղեցիներ հաճախեին, ապա պետության հակառակորդներ կդիտվեին:

Երուսաղեմում պատրիարք էր Հովհաննեսը՝ Նոհուտճի մականունով: Նա արդյունավետ է եղել վանքի հասույթները պաշտպանելու գործում, բայց նրա օրոք խիստ աճել էին վանքի պարտքերը: Նա որպես պատրիարք էլ մահացավ՝ 1697 թվին: Երբ նրա մահվան լուրը հասավ Կ. Պոլիս, ազգի մեծավորները պատրիարք ընտրեցին եպիսկոպոս Գալուստ Զեյթունցուն, որը հայտնի էր Կայծակ մականունով: Ձեռք բերվեց արքունի հրովարտակ, սակայն Գալուստը վանքի պարտքերը մարելու համար հանգանակություն հավաքելու մեկնեց Պոլսի շրջակայքը, հետո շրջագայեց Եվդոկիայում, Սեբաստիայում, Բերիայում կամ Հալեպում, Ամիդում եւ Կարնում, սակայն մեկ տարվա ընթացքում ո՛չ գումար ուղարկեց Երուսաղեմ, ո՛չ էլ ինքը վերադարձավ: Նրա դեմ գանգատներ էին հասնում պատրիարքարան, եւ ի վերջո նա պաշտոնանկ արվեց: Երուսաղեմում պատրիարք դարձավ Մինաս վարդապետ Աամդեցին: Արքունի հրովարտակը եղավ 1698 թվին: Ի միջի այլոց՝ հենց Մինասն էր, որ տեղապահում էր Երուսաղեմում՝ Հովհաննեսի մահից հետո: Միաժամանակ հրովարտակ արձակվեց, որ Գալուստին ձերբակալեն եւ մայրաքաղաք բերեն: Սակայն նա ինքը գաղտագողի եկավ եւ հայերի մեջ շփոթություններ գցեց: Նա մեղադրեց Մինասին այն աստիճանի, որ վերջինս ստիպված եղավ գալ Կ. Պոլիս եւ հերքել իր հասցեին արված վայրահաճություններն ու զրպարտությունները: Մինասը վերահաստատեց իր պատրիարքությունը եւ Երուսաղեմ վերադարձավ 1699 թվին: Այստեղ նա դատի մեջ մտավ մահմեդականների հետ, որոնք կամենում էին տիրանալ վանքի կարեւոր սեփականություններին: Նա հին հրովարտակներով վանքի իրավունքները պաշտպանեց:

Վերադառնանք Մխիթար Սեբաստացուն, որը գնում է Օլթի եւ Նարման: Հետո փորձում է նավարկել Տրապիզոն, բայց փոթորկի հանդիպելով՝ ափ է դուրս գալիս Էրեյլիում եւ Սինոպում: Հետո Սամսոնից գնում է Մարզվան, որտեղ մնում է մեկ ամիս, անցնում է Ամասիա եւ 1699 թ. գարնանը հասնում Կարին: Հաստատվում է Հինձք գյուղի Կարմիր վանքում, որի առաջնորդն էր Մարգար եպիսկոպոսը: Նա այստեղ մնում է մեկ տարի եւ ուսուցչություն անում երեք աբեղայի եւ 15 աշակերտի: Մարգար եպիսկոպոսից ստանում է գավազանի իշխանություն, սակայն մտադրվում է կրկին մայրաքաղաք վերադառնալ: Նա վանքից հեռանում է Կարին, որտեղ նրան կամենում էր պահել Ավետիք եպիսկոպոսը: Սակայն այս անգամ Ավետիքը նրա հալածիչն է համարվում, քանի որ արգելել էր նրան հայադավանությանը հակառակ խոսել: Կարինից նա մեկնում է Տրապիզոն 1700 թ. հունիսին եւ Կ. Պոլիս հասնում հուլիսին: Մխիթար Քուրդիստանցին նրան արտոնում է կրկին քարոզել Ղալաթիայի Սբ Լուսավորիչ եկեղեցում: Նա այդ ժամանակ դեռեւս Հայոց Եկեղեցու վարդապետ էր:
Հռոմեադավանությունը գնալով ուժեղանում էր եւ գլուխ բարձրացնում: Եփրեմ Ղափանցին ամեն գնով կամենում էր դրա առաջն առնել իր վիճակում: Նա ֆրանկացյալ վարդապետություններն արգելեց, իսկ համառողներին քահանյությունից զրկեց եւ Մելքիսեդեկ պատրիարքի մոտ՝ Կ. Պոլիս ուղարկեց: Սակայն որոնք կարողացան ձեռք բերել Մելքիսեդեկի պաշտպանությունը: Նրանց ետ ուղարկեցին, եւ սկսեցին ավելի համարձակ կրկնել իրենց մտքերը: Այս անգամ Եփրեմը փաշայի հրամանով այդ երեք անձանց քշեց Ադրիանուպոլսից՝ որպես օտարուսումների, որոնք պղտորում են ժողովրդին: Չնայած կնքվել էր 25-ամյա հաշտությունը, եւ պատերազմը դադարել էր Եվրոպայի եւ Օսմանյան կայսրության միջեւ, սակայն օսմանյան պատկան այրերին խիստ անհանգստացնում էին ֆրանկացյալները: Եվ ինչ հայերը հասկանում էին դավանական առումով, տաճիկներն ընկալում էին քաղաքական առումով: Երեք ֆրանկացյալներին 1701 թ. հուլիսի 5-ին բերեցին Կ. Պոլիս եւ հաջորդ օրը նետեցին թիարանի բանտը: Նրանք հիշվում են իբրեւ հռոմեադավանության համար առաջին զոհեր, չնայած նրանց անունները պատմությունը չի պահպանել: Բայց նրանց հավատի համար չէ, որ զոհել են, այլ պատժի են ենթարկել՝ պետական հարցերի հետ կապված: Իսկ Եփրեմ Ղափանցին էլ հռոմեականությա