(1576-1590)
 

Գրիգոր ԺԲ-ին բախտ էր վիճակված հաջորդելու Միքայել Ա Սեբաստացուն 1576 թվին, երբ մինչ այդ մահացել էին մյուս աթոռակիցներ Բարսեղ Գ-ն եւ Ստեփանոս Զ-ն: Գրիգոր կաթողիկոսն էլ առաջացած տարիք ուներ եւ աթոռակալեց 78 տարեկան հասակում: Նա աթոռակից էր դարձել արդեն 1557 թվին եւ այդ կարգավիճակով մնացել էր 19 տարի: Նա հովվապետելուն պես իրեն երկու աթոռակից նշանակեց՝ Թադեոս Բ-ին եւ Առաքել Ա-ին, ովքեր էջմիածինցիներ էին: Աթոռակիցների գործունեության բաղկացուցիչն են դառնում գաղթավայրերում քարոզչությունը, նյութական օժանդակություն հավաքելը եւ եկեղեցական հսկողության իրավունքները: Ճիշտ է, այդ կարող էին անել նաեւ նվիրակները, սակայն կաթողիկոսների՝ թեկուզեւ աթոռակից, այցելությունները գաղթավայրեր ավելի արդյունավետ էին:

Աթոռակից Թադեոսը 1577 թվի հուլիսի 21-ին ուղարկվում է Վենետիկ եւ մասնակցում Ջուդեքա կղզյակում կառուցվելիք եկեղեցու հիմնարկեքին՝ տեղ զբաղեցնելով Վենետիկի թեմակալ պատրիարքից անմիջապես հետո: Հարկ է նշել, որ հայազգի Անտոն Սուրյանը կամ Սուրիացին նշանավոր է եղել Վենետիկում՝ նավաշինության բնագավառում: Նա անգամ դեղ է պատրաստել ժանտախտի դեմ եւ շատերին բուժել ու փրկել մահից: Եվ այդ կապակցությամբ էլ որոշել էր կառուցել ուխտի եկեղեցին: Թադեոսի Վենետիկ ուղեւորության պատճառը հայտնի չէ: Ճանապարհորդությունը կրոնական բնույթ չուներ, որովհետեւ նա Հռոմի պապին չհանդիպեց: Ղ. Ալիշանն էլ գրում է, որ նրա Հռոմ գնալու մասին ընդհանրապես հիշատակներ չկան: Թադեոսը Վենետիկում մնաց ընդամենը մի քանի ամիս, իսկ այնուհետեւ անցավ Լեհաստան, որտեղ բազմամարդ էին հայ գաղթավայրերը: 1583 թվի հոկտեմբերի 21-ին՝ Սուլթանշահ Եվդոկացու կամ Մարգանտոնի գրած նամակի ժամանակ, նա արդեն գտնվում էր Մայր Աթոռում:

Այս շրջանում խաղաղությունն օսմանների ու պարսիկների միջեւ խախտվեց: Հայաստանը կրկին հայտնվեց պատերազմի հորձանուտում: Շահ Թահմազը մահացավ 1576 թվին՝ թունավորվելով կամ խեղդամահ արվելով բաղնիքում: Նա իրեն հաջորդ էր նշանակել Հեյդարին, որը նույն օրը սպանում է իր եղբայր Իսմայիլին: Սակայն Հեյդարին էլ խեղդեցին՝ ընդամենը 1,5 տարի անց: Գահ բարձրացավ շահ Թահմազի ավագ որդի Մուհամեդ Խուդաբանդան: Գահակալական այս գզվռտուքին ուշադիր հետեւում էին Օսմանյան կայսրությունում, եւ թուրքերը հարմար գտան վերսկսել պատերազմը Պարսկաստանի դեմ: Նպատակը, անշուշտ, նոր տարածքներ ձեռք բերելն էր:

1574 թ. դեկտեմբերի 21-ին Մուրադ Գ սուլթանը հաջորդեց իր հորը՝ Սելիմ Բ-ին: Նա Մուստաֆա կամ Լալա անունը կրող փաշային նշանակեց արշավող բանակի հրամանատար, որը 1578 թվի հուլիսի 23-ին փայլուն հաղթանակ տարավ պարսիկների դեմ: Դրան մեծապես նպաստեց այն հանգամանքը, որ պարսիկների խարդավանքներին զոհ դարձավ պարսից հրամանատար Համզան: Սեպտեմբերի 8-ին նա կրկին հաղթանակ տարավ պարսիկների դեմ՝ Քանաք գետի ափին: Հայաստանն ամբողջությամբ նվաճվեց: Գրավվեցին կովկասյան գավառները:
Հասկանալի է, որ թուրքական տիրապետության տակ անցան նաեւ Երեւանը եւ Էջմիածինը: Աղբյուրների հաղորդմամբ Լալա փաշան ավերեց Երեւանը եւ գերեվարեց 60000 մարդ: Սակայն նրան հաջորդած Ֆերհադ փաշան Երեւանում ամուր բերդ կառուցեց: Այդ նպատակով շատ եկեղեցիներ քանդվեցին, եւ դրանց քարերն օգտագործվեցին բերդի շինության ժամանակ: Չքանդվեց միայն Երկու երես կոչված մեծ եկեղեցին՝ շնորհիվ Առաքել կաթողիկոսի՝ Ֆերհադին ուղղված խնդրանքի:

Բայց դա չխանգարեց, որ թուրք զինվորներն իրենց ձիերի հետ 30 օր ապրեն եկեղեցում: Թուրք-պարսկական պատերազմը բավական երկար տեւեց: Կռիվներում աչքի ընկավ Յուզդեմիր Օսման փաշան, որը հաջորդեց Ֆերհադ փաշային: Պարսիկների կողմում աչքի ընկավ Մուհամեդ Խուդաբանդայի որդի Համզան, բայց ինչպես վերը նշեցինք, նա խարդավանքների զոհ դարձավ: Զարմանալիորեն պարսից արքունիքում նրանից ավելի շատ էին վախենում, քան արշավող օսմաններից: Պատերազմական գործողությունները շարունակվեցին մինչեւ 1584 թիվը: Պատերազմին հաջորդեց ահավոր սովը, որն սկսեց պարզապես հնձել կենդանի մնացածներին: Օսման փաշան, որ մի պահ Կոստանդնուպոլիս էր վերադարձել, 1585 թվին նոր արշավանք սկսեց Ատրպատականի ուղղությամբ՝ խորանալով Պարսկաստանի խորքերը: Սակայն շուտով նա հիվանդացավ եւ մահացավ, իսկ պարսիկները մի քանի հաղթանակ տարան: Օսմանները շարունակեցին պատերազմը եւ ստիպեցին պարսիկներին հաշտություն կնքել 1590 թվի մարտի 21-ին: Լուրիստանը, Շահրիզորը, Շիրվանը, Ատրպատականը, Երեւանը, Վրաստանը եւ կովկասյան գավառներն անցան Օսմանյան կայսրությանը: Պարսից պետության վիճակը ծանրացավ Մուհամեդ Խուդաբանդայի օրոք՝ հատկապես այն բանից հետո, երբ Համզան սպանվեց: Գահակալական կռիվների ժամանակ մրցակիցների կողմից կուրացվեց Մուհամեդ Խուդաբանդան, եւ փաստորեն իշխանությունն անցավ Համզայի եղբայր Աբասին, որն իր հաջողությունների համար Մեծ տիտղոսն ստացած Շահ-Աբասն էր: Նրա թագավորությունը, սակայն, գործնականում սկսվեց 1590 թվի հաշտությունից հետո, չնայած 1585 թվից շատ գործեր արված էին նրա անունից: Հենց նա էլ գնաց հաշտության:

Պատերազմների հետեւանքով խիստ աղետալի վիճակի մեջ հայտնվեց Էջմիածնի Մայր Աթոռը:
Պատերազմական գործերից անցնենք հայկական ներքին խնդիրներին: Սուլթանշահ Եվդոկացին, որ մնացել էր Հռոմում, ստանալով Մարգանտոն կամ Մարկոս Անտոնիոս անունը, դարձել էր հյուրանոցի տեսուչ: Նա հյուրընկալում էր փախստական, պանդուխտ եւ ուխտավոր հայերին, որի մասին անձամբ մեծ գովեստով է խոսում: 20 տարի բնակվելով Հռոմում եւ համոզված լինելով իր թագավորական ծագմանը՝ ձգտում էր իշխանական տիտղոս ձեռք բերել: Դրա համար պետք էր կալվածք ունենալ: Այդ կապակցությամբ գրում է, թե Հռոմի պապը կամեցել է իրեն ժառանգություն տալ քաղաքներ կամ բերդեր: Սա ոչ այնքան պապի միտքն էր, որքան իրենը, ինչպես ճիշտ եզրակացնում է Մ. Օրմանյանը: Ճիշտ է, Պիոս Ե-ին հաջորդել էր Գրիգոր ԺԳ պապը, որն աշխատում էր իր կողմը գրավել արեւելցիներին եւ մասնավորապես հայերին՝ տրամադրելու նրանց ընդունելու հռոմեադավանությունը: Ըստ երեւույթին, Միքայել կաթողիկոսից Աբգարին տրված վկայագիրը բավարար ազդեցություն չէր ունեցել, որ Սուլթանշահից նոր վկայագիր պահանջեցին՝ թագավորական ծագման մասին ճշտված ազգաբանությամբ: Սուլթանշահն ստիպված եղավ դիմել Թադեոս կաթողիկոսին: Այդ նամակը պահպանվել է Անտոնյանց արխիվում: Նամակը գրվել է 1583 թվի հոկտեմբերի 21-ին՝ շաբաթ օրը:

Սակայն Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն ցույց է տալիս, որ դա պետք է եղած լիներ երկուշաբթի օրը, քանի որ 1581 թվի հոկտեմբերի 21-ն է շաբաթ: Պարզ է, որ ուղղակի Թադեոսին գրելը պայմանավորված էր վերջինիս Իտալիա գալով: Հնարավոր է, որ նրանք անգամ տեսակցել են Վենետիկում: Թադեոսը նրան վկայագիր է տալիս՝ կնքված իր եւ 20 եպիսկոպոսի կողմից: Սա Սուլթանշահն անում էր կալվածքներ ստանալու ակնկալիքով: Ըստ որում, նշվում է, որ դա արվել է ոչ թե Սուլթանշահի ցանկությամբ, այլ ի շահ Հայաստանի, միաժամանակ՝ Հռոմում հայերին հովանավորություն ցույց տալու համար: Որ իր նպատակն է Հայաստանի փրկությունը կազմակերպել, այլ խոսքով՝ Աբգարի ծրագիրն իրագործել: Սակայն մեզ ոչինչ հայտնի չէ այս գործի հետեւանքների մասին: Ավելի հավանական է, որ ոչ մի ազդեցություն էլ չի ունեցել:

Առավել եւս, որ նրա հետագա գործունեության եւ վախճանի մասին որոշակի տեղեկություններ չկան:
Գրիգոր ԺԳ պապը պատմության մեջ մտել է որպես նոր տոմարի ընդունող: Արեւմուտքում այն ընդհանրապես ընդունված էր, սակայն Արեւելքում այդ տեղի ունեցավ շատ դեպքերում նորագույն ժամանակներում: Տոմարի վերջին ճշտումը եղել է 325-ին Նիկիայի ժողովում: Նպատակը զատկական հաշիվը ճշտելն էր: Դրա համար հիմք էր ընդունված Հուլյան կացությունը՝ տարին բաղկացած 365 օրից եւ 6 ժամից: Յուրաքանչյուր չորրորդ տարին համարվում էր նահանջ, որի օրերի թիվը 366 էր: Ըստ այդմ, դարն ունենում էր 36525 օր: Զատկի օրը ճշտելու համար մարտի 21-ն ընդունվում էր հաստատուն գիշերահավասար, ինչպես 325 թվին էր, եւ ըստ այդմ էլ կազմվեցին զատկական ցուցակները: Իրականությունն այն էր, որ տարին 365 օր եւ 6 ժամ չէ, այլ 365 օր, 5 ժամ, 48 րոպե, 47 վայրկյան եւ 33 երկվայրկյան, եւ տարբերությունն ամեն տարի կազմում է ավելի քան 11 րոպե: Իսկ այդ տարբերությունը մեկ դարի ընթացքում կազմում է շուրջ 1 կամ, տասնորդական հաշվարկով, 0,7783 օր: Հասկանալի է, որ այդ տարբերության հետեւանքով դարերի ընթացքում գիշերահավասարը խախտվել էր եւ չէր համապատասխանում մարտի 21-ին: Մի դար առաջ անդրադարձել էին դրան, սակայն խնդիրը մնացել էր անորոշ:

Այն նորից բարձրացրեց իտալացի աստղագետ Ալոիսիո Լիլիոն: Նա լուրջ քննություն էր կատարել այդ բնագավառում, սակայն 1576-ին մահացավ, եւ նրա գործը մնաց անավարտ: Գրիգոր ԺԳ պապն այդ գործը հանձնարարեց ուրիշ գիտնական այրերի, որոնք ցույց տվեցին, որ գիշերահավասարը 10 օրով խախտվել է, եւ իրականում մարտի 11-ն է գիշերահավասարի օրը: Այդ 10 օրերի խնդիրը լուծվեց պապի հրամանով՝ 1582-ին, եւ հոկտեմբերի 4-ին միանգամից հաջորդեց հոկտեմբերի 15-ը, որն ուրբաթ էր՝ ի տարբերություն հոկտեմբերի 4-ի, որը հինգշաբթի էր: Որպեսզի հետագայում նման խնդիրներ չծագեն, որոշվեց յուրաքանչյուր դարավերջի տարին համարել նահանջ, չորրորդ դարավերջ համարվեցին այն թվականները, որոնց հարյուրամյակները բաժանվում էին չորսի: 1582 նոր կամ Գրիգորյան տոմարն ընդունեցին Իտալիան, Իսպանիան, Լուզիտանիան, Ֆրանսիան, Բելգիան եւ Դանիան, 1583-ին՝ Շվեյցարիայի հռոմեադավանները, 1584-ին՝ Գերմանիայի կաթոլիկները, 1596-ին՝ Լեհաստանը, եւ 1597-ին՝ Հունգարիան: Շվեյցարիայի եւ Գերմանիայի բողոքականներն այն ընդունեցին միայն 1700-ին, իսկ Անգլիան, Շվեդիան եւ Նորվեգիան՝ 1792-ին: Եվրոպական պետությունների գաղութներն այն ընդունեցին իրենց մետրապոլիայի հետ միաժամանակ: Արեւելյան ազգերը եւ Եկեղեցիները շարունակում էին հետեւել Հուլյան տոմարին՝ մինչեւ նորագույն ժամանակները: Հին եւ նոր տոմարների միջեւ տարբերությունը գնալով աճում էր եւ 1900-ի վերջին հասավ 13 օրվա: Նորագույն ժամանակներում Արեւելքի շատ երկրներ նույնպես անցան Գրիգորյան տոմարին:

Հռոմ եկողների մեջ էր նաեւ մի այրի քահանա՝ Հովհաննես Տերղնցի անունով: Նա իր երկու աղջիկներին թողել էր Ամիդում, հետը վերցնելով Խաչատուր անունով որդուն՝ եկել էր Հռոմ՝ բախտ որոնելու: Մտերմանում է Սուլթանշահի հետ եւ տպարան բացում: Առաջին տպած գործն էր «Գրիգորեան տոմարը», որը լույս տեսավ 1584-ին: Անտարակույս է, որ այդ ձեռնարկն իրականցավ Գրիգոր ԺԳ պապի հովանավորությամբ, քանի որ նա կամենում էր Արեւելքին եւս ծանոթացնել նոր տոմարին: Մ. Օրմանյանը շատ նուրբ նկատում է, որ Հռոմի պապը կամենում էր արեւելցիներով եւ մասնավորապես հայերով լրացնել իր կորուստներն Արեւմուտքում, որտեղ հանդես էր եկել բողոքականությունը: Այդ նպատակով նա Հռոմում հատուկ հայերի համար եկեղեցական դպրատուն բացեց իր ծախքով, որպեսզի այնտեղ պատրաստվեն հռոմեադավան հայ եկեղեցականներ: Նա կամենում էր դրանց ձեռքերով հասնել Հայոց Եկեղեցու կաթոլիկացմանը: Սակայն Գրիգոր ԺԳ պապի որոշումն արդյունք չունեցավ: Կոնդակը մեջտեղ եկավ 1584 թվի հոկտեմբերի 13-ին, իսկ ինքը 1585 թվի ապրիլի 10-ին մահացավ: Ըստ որում, նա չհասցրեց անգամ այդ գործին ձեռնարկել: Նրա հաջորդներն այդ խնդրին ուշադրություն չդարձրին, եւ միայն Ուրբանոս Ը պապը 1630-ին բոլոր ազգերի համար Պրոպագանդայի կամ Ծավալոցի դպրոցը հիմնեց:
Այդ դպրոցում հայեր էլ սովորեցին, եւ նրանցից շատերը դարձան նշանավոր կաթոլիկ գործիչներ եւ քարոզիչներ: Այդ դպրոցն իր գոյությունը պահպանեց մինչեւ 1883 թվականը, երբ Լեւոն ԺԴ պապը հայերի համար հատուկ՝ Լեւոնյան դպրատունը բացեց Հռոմում:

Գրիգոր ԺԳ պապի ձեռնարկումները պայմանավորված էին Հռոմում հաստատված հայերի ներկայությամբ եւ նրանց՝ պաշտպանության թախանձանքներով: Սակայն կային նաեւ արտաքին գործոններ: Հռոմի հետ փորձում էր հարաբերություններ հաստատել Սսի կաթողիկոսությունը՝ ի դեմս իր կաթողիկոսների: 1575 թվին Խաչատուր Երաժիշտ կաթողիկոսը դրա համար դիմում է Գրիգոր ԺԳ պապին: Նպատակը Սբ Սիոնի, այսինքն՝ Հայաստանի փրկությունն էր, որի համար հայերն ակնկալում էին Արեւմուտքի օգնությունը: Դրան ի պատասխան՝ պապը նվիրակ ուղարկեց Կիլիկիա, որին հանձնարարված էր հայերին տրամադրել կաթոլիկության: Եվ հայերը հանգիստ կաթոլիկանպաստ հայտարարություններ էին անում՝ առանց հայադավանությունից հրաժարվելու: Հայերի համար հատուկ կարգված կարդինալը Ջուլիո Անտոնիո Սանսեւերինոն էր, իսկ պատվիրակության մեջ ներառվեց եպիսկոպոս Լեոնարդո Սիդոնը, որը 1583 թվին ուղեւորվեց Հալեպ՝ իր հետ տանելով Խաչատուր Երաժշտին ուղղված պապի նամակը, ինչպես նաեւ հավատո դավանության մի պատճենը: Վերջինս պիտի հիմք ծառայեր երկկողմ հարաբերությունների համար: Կաթողիկոսը, որ արդեն 80-ն անց էր, իր օգնական Ազարիա Ջուղայեցու հետ պատասխան ուղարկեց պապին: Երբ Լեոնարդոն եկավ Արեւելք, Խաչատուրն արդեն մահացած էր, իսկ նրան հաջորդել էր Ազարիան՝ 1584 թվի փետրվարին: Նա էլ գնաց Հալեպ՝ պապի պատվիրակին հանդիպելու: Բանակցությունների համար մեջտեղ բերվեց հավատո դավանության թուղթը, որը հայերեն էր թարգմանել կաթողիկոսարանի Գրիգոր Բերիացի սարկավագը: Բանակցությունները շատ ծանր էին ընթանում եւ տեւեցին մեկ տարի:

Բանակցությունների ժամանակ լուր ստացվեց, որ Ամիդում է գտնվում Առաքել աթոռակից կաթողիկոսը: Պատվիրակ Լեոնարդոն գիտեր, որ Էջմիածնի Աթոռն ավելի բարձր դիրք եւ շատ ավելի մեծ ազդեցություն ունի, քան Սսի կաթողիկոսարանը: Ուստի նա բանակցությունների մեջ մտավ նաեւ նրա հետ: Լեոնարդոն իր գրությունների մեջ հիշատակում է 85-ամյա Գրիգոր ԺԲ-ին, աթոռակից Առաքելին եւ փակակալ Դավիթին: Թադեւոսը չի հիշվում, ուրեմն նա արդեն մահացել էր: Կարծիք կա, որ Լեոնարդոն հավանության թղթեր վերցրեց երեքից էլ, սակայն Վատիկանի արխիվները քրքրողներից ոչ մեկը նման փաստաթղթեր չի հայտնաբերել: Պարզ չէ նաեւ Առաքել աթոռակցի Ամիդ գնալու պատճառը: Մ. Օրմանյանը հակված է կարծելու, որ դա եղել է պատերազմի դադարի ժամանակ, եւ Առաքելը եկել էր Ամիդ՝ օգնություն խնդրելու, քանի որ ամդեցիները գտնվում էին բարգավաճ վիճակում: Ամիդում առաջնորդ էր Սրապիոն եպիսկոպոսը, որը Ղուկաս Կեղեցու աշակերտներից էր: Նա մեծահարուստ էր: Լեոնարդոն պատերազմի հետեւանքով Էջմիածին գնալ չկարողացավ:

Լեոնարդոյի եւ Ազարիայի բանակցությունները շարունակվեցին մինչեւ 1585 թիվը: Ի վերջո մեծամասնությամբ եւ ոչ թե միաձայնությամբ որոշվեց ստորագրել առաջարկվող դավանությունը՝ Հալեպի եպիսկոպոսի տանը: Դրանից հետո Ազարիան եկավ Սիս, եւ այնտեղ գրվեց 2 նամակ՝ ուղղված կաթողիկոսին, դրանցից մեկը՝ մյուս եպիսկոպոսների կողմից: Նամակը կաթողիկսին գրվեց 1585 թ. ապրիլի 10-ին, երբ այդ օրը նա մահացավ: Ազարիան գրում է, որ կաթողիկոս չդարձած՝ ուխտ է ունեցել Հռոմ այցելելու, սակայն հիմա վախենում է մեծ փորձանքներից, եթե երկրից հեռանա: Դրա համար իր տեղն ուղարկում է Հովհաննես եպիսկոպոսին եւ Գրիգոր սարկավագին: Ուղարկում է նաեւ մի Աստվածաշունչ՝ տպագրելու համար, որովհետեւ ձեռագրերը թանկ են եւ չեն ճարվում: Ասվում է նաեւ, որ սարկավագին ուղարկում են դպրատուն՝ սովորելու: Խոսվում է «Դաշանց թղթի» եւ Կոռիկոսյանների ժամանակ հայերի ու լատինների միասնության մասին, չնայած հայերը շատ հաճախ չեն պահպանել իրենց պարտավորությունները: Նպատակը մեկն էր. օգնություն ստանալ Արեւմուտքից եւ Հռոմի պապից՝ Հայաստանի ազատագրության համար:

Մյուս նամակն ստորագրել են Աշոտի Մարտիրոս, Զեյթունի Հովհաննես եւ Հալեպի Ղազար եպիսկոպոսները, մի շարք իշխաններ եւ Հալեպի Հովհաննես քահանան: Մշտապես հիշվում են իրենց ծանր կացությունը եւ Արեւմուտքից օգնություն ստանալու հույսը:
Ի՞նչ կարելի է ասել Ազարիայի դավանագրի մասին: Ըստ էության, այն չի պատրաստվել հայերի կողմից եւ հայերի մտքով, այլ կատարյալ կաթոլիկ դավանության թուղթ էր: Այն թարգմանել էր Գրիգոր սարկավագը՝ իր հասկացած ձեւով:

Դա, ըստ էության, հարկադրաբար առնված թուղթ էր, այն էլ՝ մեկ տարի տեւած բանակցություններից հետո, եւ ընդունվել էր միայն օգնություն ստանալու համար: Հայտնի չէ, թե այն ինչ արդյունք ունեցավ: Ազարիան Հայոց Եկեղեցու ներկայացուցիչ է, սակայն դավանանքը Հայոց Եկեղեցու հավանությունը չէր ստացել: Ոչ էլ դրա համար օրինական ժողով էր գումարվել: Ազարիայի ստորագրությունն արժեք չուներ Հայոց Եկեղեցու համար: 1585 թվի մայիսի 1-ին Լեոնարդոն ստիպում է Ղազար եպիսկոպոսին եւ Գրիգոր սարկավագին՝ վավերացնել Ազարիայի ստորագրությունը: Հետո պապական գրության մեջ աղավաղվել է Ազարիայի անունը՝ վերածվելով Զաքարիայի: Նույնիսկ անվան ճշտությունը հռոմեացիների համար կարեւորություն չուներ:

Ի՞նչը եղավ Ազարիայի ձեռագրի հետեւանքը: Ազարիայի դիրքերը խախտվեցին: Ընդհանուր դժգոհություն բարձրացավ: Մեկ տարի անց նրա փոխարեն կաթողիոս է ձեռնադրվում Տիրատուր Սսեցին, որը երկու տարի եղել էր Կոստանդնուպոլսի պատրիարքը: Սակայն այս գործերն էլ հաջող չընթացան, եւ նրան փոխարինեց Հովհաննես Այնթապցին, որ հայտնի է նաեւ Բարեբարո մականունով: Նա կաթողիկոս դարձավ 1588 թվին: Կիլիկիայում միաժամանակ հայտնվեց երեք կաթողիկոս, սակայն Սսում հաստատվում է Հովհաննեսը: Ըստ որում, այս ամենը պայմանավորված էր Ազարիայի՝ Հռոմի հետ ունեցած հարաբերություններով: Այլ խոսքով՝ Կիլիկիայում շատերը համաձայն չէին Հռոմին դավանաբանական զիջումներ անելուն:

Ազարիան, հայտնվելով ծանր կացության մեջ, գնում է Կոստանդնուպոլիս, որտեղ Հակոբ պատրիարքից հետո գահակալել էին Հովհաննես Դիարբեքիրցին՝ 1573-ին, Թովմաս Գաղատացին՝ 1581-ին, Սարգիս Ուլնեցին՝ 1590-ին: 1591-ին նա հեռացնում է Հովհաննեսին եւ ձեռք ձգում պատրիարքությանը: Իրականում նա կամենում էր Սսի աթոռը ետ վերադարձնել: 1592-ին գալիս է Սիս եւ կարողանում է հաղթել Տիրատուրին ու Հովհաննեսին եւ տիրել Սսի աթոռին: Դրանից հետո նա մոռանում է Հռոմն էլ, հայ-հռոմեական հարաբերություններն էլ: Նա մահացավ 1601 թվին եւ թաղվեց Բերիայի (Հալեպի) եկեղեցում: Ազարիայի մահից հետո Հովհաննես Այնթապցին գրավեց Սսի կաթողիկոսությունը: Հնարավոր է, որ դա եղել է մինչեւ Ազարիայի մահը, քնաի որ Ազարիան ստիպված էր եղել հեռանալ Բերիա: Այստեղ Ազարիային փոխարինեց Պետրոս Կարկառեցին, որը պաշտոնավարեց 7 տարի եւ մահացավ1608 թվին: Հովհաննես Այնթապցին միահեծան վարեց Սսի կաթողիկոսարանը մինչեւ իր մահը՝ 1627 թիվը:

Ազարիայից հետո՝ 1592 թվին, Կոստանդնուպոլսի պատրիարք դարձավ կրկին Սարգիս Ուլնեցին, որը, սակայն, 4 տարի անց տեղի տվեց Տիրատուր Սսեցուն, որն Ազարիայի պատճառով հեռացել էր Սսից: Հնարավոր է, որ Սարգիսը զիջել էր Տիրատուրին, քանի որ նրա կողմից էր եպիսկոպոս ձեռնադրվել: Սակայն Տիրատուրը երկար չմնաց պատրիարքական աթոռին: Հայոց կաթողիկոսությունները, որոնք բոլորն էլ գտնվում էին օսմանյան տիրապետության տակ, Բարձր դռան աչքում առանձին արժեք չունեին: Կրոնական հարցերում նրանք հենվում էին առաջին հերթին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության վրա: Սերտ կապեր կային Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության եւ Սսի կաթողիկոսության միջեւ, ինչը հավաստում է Սսի կաթողիկոսների հայտնվելը պատրիարքական աթոռին: Սակայն Էջմիածնի՝ օսմանյան գերիշխանության ներքո հայտնվելով՝ Էջմիածնի ազդեցությունը Կ. Պոլսի պատրիարքության վրա գնալով ուժեղացավ, եւ այն որոշակիորեն կապվեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հետ:

Գրիգոր ԺԲ կաթողիկոսը մահացավ, ըստ Առաքել Դավրիժեցու, 1593 թվին՝ 95 տարեկան հասակում: Հավանաբար նա զառամել էր եւ կաթողիկոսական գործերից հեռացել: Մ. Օրմանյանը հավանական է համարում նրա կաթողիկոսությունը մինչեւ 1590 թիվը: