(1439-1441)
 

1439 թ. նոյեմբերի 7-ին Կաֆայում գրված մի հիշատակարանի համաձայն՝ կաթողիկոս էր Գրիգոր Թ Մուսաբեգյանցը: Այնտեղ հիշվում է նաեւ Կաֆայի եպիսկոպոս Մաղաքիան: Շատ հնարավոր է, որ Գրիգորը կաթողիկոս ձեռնադրվեց նույն թվականի ամռանը, եւ լուրը հասցրել էր հայտնվել հեռավոր Ղրիմում: Մ. Օրմանյանն իրավացիորեն նշում է, որ եթե Ֆլորենցիա ուղարկված պատվիրակությունն առաքված լիներ Կոստանդին կաթողիկոսի կողմից, ապա վերջինս նախ պետք է Սիս գար եւ ոչ թե՝ Կաֆա: Թերեւս Հովսեփի ոտնձգությունները կաթողիկոսական աթոռի վրա երկար չէին տեւել, եւ Գրիգորը, որի նախընթաց կենսագրությունը հայտնի չէ, ձեռնադրվել էր կաթողիկոս: Ծանոթ չէ ոչ միայն ծննդավայրը, այլեւ ազգատոհմը: Նա հայտնի է իր հոր անունով, որը լինելով Մովսես՝ մահմեդականների բերանում վերածվել էր Մուսաբեգի: Հայրը, դատելով Մուսաբեգ անվանումից, իշխանական ծագում է ունեցել, ինչը, թերեւս, նպաստել է նրա որդու՝ կաթողիկոս ձեռնադրվելուն: Կոստանդինի սպանությունը, Հովսեփի շահագրգռությունները եւ Գրիգորի կաթողիկոսանալը ցնցեցին բուն Հայաստանի վարդապետներին: Նրանք այլեւս հույսեր չէին կապում Կիլիկիո կաթողիկոսության հետ, ուստի օրակարգի հարց դարձավ կաթողիկոսությունը Վաղարշապատ կամ Էջմիածնի վանք տեղափոխելու խնդիրը: Կիլիկիան կորցրել էր ոչ միայն իր քաղաքական նշանակությունը՝ դառնալով շրջակա իսլամական իշխանությունների ձեռքին խաղալիք, այլեւ իր եկեղեցական կերպարանքը, քանի որ ո՛չ ուսումն էր պատշաճ մակարդակի, ո՛չ եկեղեցական օրենքներն էին գործում, վանքերը քայքայված էին, վարդապետները՝ անարգված, հոգեւորականությունը՝ ստորացած: Դրան հակառակ՝ վիճակն անհամեմատ լավ էր բուն Հայաստանի թեմերում, որտեղ հատկապես ծաղկում էին Սյունիքի եւ Վասպուրականի հոգեւոր կենտրոնները:

Կաթողիկոսությունը բուն Հայաստան տեղափոխելու շարժման գլուխ անցան Հովհաննես Հերմոնեցին (Վայոց ձոր) եւ Թովմա Մեծոփեցին (Վասպուրական): Առաջինը Եկեղյաց գավառից էր եւ հաստատվել էր Հերմոնի վանքում: Նա, թերեւս, երզնկացի էր եւ կրթվել էր Հերմոնի վանքում, այնուհետեւ աշակերտել էր Գրիգոր Տաթեւացուն եւ վերջինիս մահից հետո հաջորդել էր նրան: Նշված շրջանում նա էր առավել նշանավոր վարդապետներից եւ ուսուցիչներից, որը հայտնի է նաեւ Հովհաննես Կոլոտիկ կամ Գոլոտենց մականունով, սակայն այլ մանրամասներ հայտնի չեն: Հայտնի չէ անգամ մականվան ծագումը:

Տաթեւացու ոգով դաստիարակված Հովհաննես Հերմոնեցին կանգնեց կաթողիկոսությունը Էջմիածին տեղափոխելու շարժման գլուխ, որի ակունքներում ժամանակին կանգնած է եղել ինքը՝ Գրիգոր Տաթեւացին: Սակայն նման գործ իրականացնելու համար անհրաժեշտ էր նախապատրաստվել եւ խորհրդակցություններ անցկացնել: Այս ամենը կատարելուց հետո երկրի բոլոր ուղղություններով հրավերներ ուղարկվեցին՝ հավաքվելու բարի եւ օգտակար գործով: Շարժման մեջ էր ներառված պատմագիր Թովմա Մեծոփեցին, որը ծնվել էր Քաջբերունյաց գավառի Աղովիտ գյուղաքաղաքում՝ ազնվական Ստեփանոսի ընտանիքում: Նրա եղբայրն էր Գորգի մելիքը, որը նույն քաղաքի իշխանն էր: Նա ուսանել էր Մեծոփի, Սուխարու եւ Սալնապատի վանքերում, որից հետո՝ 1406 թ., տեղափոխվել էր Տաթեւ: Ուսումնառությունն ավարտելուց հետո հաստատվել էր Մեծոփի վանքում՝ որպես վանքի առաջնորդ: Տաթեւից հեռանալուց հետո անցել էր 35 տարի, եւ նա արդեն 60-ն անց ծերունի էր, սակայն՝ երիտասարդական ավյունով լի: Նա է, որ գրում է, թե Հայկազյան ազգի կաթողիկոսությունը էջմիածին տեղափոխելու խնդիր է բարձրացվել, որի նախաձեռնողներից մեկը եղել է ինքը: Այլ խոսքով՝ եթե շարժման գլուխ կանգնած էր Հովհաննես Հերմոնեցին, ապա նրա աջ ձեռքն էր Թովմա Մեծոփեցին: Հերմոնեցուն հաջողվեց իր գաղափարի շուրջը համախմբել բուն Հայաստանի վարդապետներին ու եպիսկոպոսներին, որոնք գործնականում պատրաստ էին վերջ տալու Սսի աթոռին եւ վերակենդանացնելու սուրբ Գրիգորի աթոռը Էջմիածնում: Հիշյալ վարդապետների եւ եպիսկոպոսների մեջ մեծ ազդեցություն ունեին Արտազի կամ Մակվի եպիսկոպոս Գրիգորը եւ Հավուցթառի եպիսկոպոս Զաքարիան: Բավական բարդ էր Թովմա Մեծոփեցու կացությունը, քանի որ նրա վանքը սահմանակցում էր Աղթամարի կաթողիկոսության թեմերին, ըստ որում՝ վասպուրականյան կաթողիկոսությունը հավակնություն ուներ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսություն կոչվելու: Այդ շրջանում Աղթամարի կաթողիկոսն էր Զաքարիան, որը նահատակ Զաքարիայի եւ վերջին Դավիթ կաթողիկոսի եղբորորդին էր: Զաքարիային հաջողվել էր խառը կացությունից դուրս գալ եւ կրկին հաստատել իրենց ընտանիքների իրավունքն Աղթամարի կաթողիկոսական աթոռին: Որքան էլ զարմանալի լինի, Թովմա Մեծոփեցուն հաջողվեց անգամ հիշյալ Զաքարիային իր կողմը գրավել՝ թերեւս նրան կերակրելով այն հույսով, որ Աղթամարի կաթողիկոսությունը պարզապես կտեղափոխվի Էջմիածին:
Թե շարժումն ինչպես էր զարգանում, ինչպիսի մրցակցություններ հանդես եկան, մեծավ մասամբ հայտնի չէ: Առավել կամ պակաս տեղեկություններ պահպանել է լոկ Թովմա Մեծոփեցու «Պատմութիւնը»: Նա անգամ մեզ է հասցրել տեղեկություններ հանդիպումների եւ անգամ երազների մասին, սակայն նրա ուշադրությունից ինչ-ինչ պատճառներով դուրս են մնացել գործիչները եւ գործի հանգամանքները: Նրա պատմությունն էլ աչքի է ընկնում անարվեստ, հետ ու առաջ գրությամբ եւ շփոթ ժամանակագրությամբ, ինչը Թովմա Մեծոփեցին փորձում է բացատրել իր տարիքով:

Կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումը Սսից Էջմիածին երեւույթ էր հայ իրականության համար: Բացի բարձր գաղափարներից՝ հիշյալ շարժման ընթացքում իրենց զգացնել տվեցին նաեւ անձնական շահագրգռությունները: Ավելորդ է ասել, որ տեղափոխության հարցում որոշակի շահագրգռություններ ունեին բուն Հայաստանի վարդապետներն ու եպիսկոպոսները: Չի բացառվում, որ անձնական ինչ-ինչ շահագրգռություններ ունեին նաեւ շարժման ղեկավարները, ինչը հենց սկզբից գրգռել էր Զաքարիա Աղթամարցի կաթողիկոսին, Գրիգոր Արտազեցուն, Զաքարիա Հավուցթառեցուն եւ Հովհաննես Հերմոնեցուն:

Թերեւս այդպիսի հավակնություններ չուներ միայն Թովմա Մեծոփեցին, սակայն նա էլ հույս ուներ, որ նախապատվությունը կտրվի Վասպուրականի հոգեւորականներին: Ահա այսպիսին էր կացությունը բուն Հայաստանում, երբ տեղի հոգեւորականները լուր առան Գրիգոր Թ Մուսաբեգյանցի կաթողիկոսանալու մասին:

Մինչ դեպքերն այսօրինակ զարգանում էին բուն Հայաստանում, Գրիգոր Մուսաբեգյանց կաթողիկոսը որեւէ լուրջ հակաքայլ չէր ձեռնարկում: Չի բացառվում, որ երեւի չէր էլ կարող: Թովմա Մեծոփեցին պարզ նշում է, որ Գրիգոր կաթողիկոսը, փաստորեն, չէր կառավարում Հայոց Եկեղեցին, քանի որ նա իր բազմաթիվ կեղծումների զոհն էր դարձել:

Դեռ նոր էր նա կաթողիկոսացել, երբ յոթ նոր եպիսկոպոս ձեռնադրեց: Եթե ընդունենք, որ եպիսկոպոսների թիվը պետք է ոչ թե Է (7), այլ Ե (5) լինի, ապա վիճակը չի փոխվում, քանի որ ձեռնադրությունները որոշակի շահագրգռությունների հետեւանք էին: Սա այնպես զայրացրեց Կիլիկիայի եպիսկոպոսներին ու վարդապետներին, որ նրանք, զզված հայրապետանոցի անկարգությունից, մեղադրեցին կաթողիկոսին Արեւելյան կամ բուն Հայաստանի եպիսկոպոսների ու վարդապետների առաջ: Բողոքը նրանք ուղարկեցին Թովմա Մեծոփեցուն՝ խնդրելով օր առաջ գործի ձեռնարկել: Փաստորեն հայրապետանոցը Կիլիկիայից Էջմիածին փոխադրելու խնդիրն այս ամենի հետեւանքով համազգային բնույթ ձեռք բերեց, քանի որ Արեւելյաններն ստացան Կիլիկիայի եպիսկոպոսների ու վարդապետների աջակցությունը, թեկուզեւ ոչ բոլորի կողմից: Իրերի բերումով Էջմիածնի մի կրոնավոր այդ օրերին այցելեց Թովմա Մեծոփեցուն, որը կիլիկեցիների նամակը վերցնելով՝ տարավ Էջմիածին՝ հրահանգ ստանալով այն տարածել բոլոր հայ հոգեւորականների շրջանում: Այսօր դժվար է անգամ պարզել, թե էջմիածնեցի հիշյալ աբեղան նամակը բազմացնել տվե՞ց, թե՞ անձամբ շրջագայեց երկրով մեկ եւ ծանոթացրեց վանականներին: Թերեւս հավանականը երկրորդն է, քանի որ պատճենը կարող էր լոկ կասկածներ հարուցել, իսկ բնագիրն անպայման կթողներ մեծ ազդեցություն: Կիլիկեցիների նամակը, այսպիսով, մեծ խթան հանդիսացավ կաթողիկոսանիստը Էջմիածին տեղափոխելու խնդրում: Կիլիկեցիների նամակն ուղարկվեց հավանաբար 1440 թվի սկզբներին, քանի որ, Հերմոնեցու իսկ հավաստմամբ, պատասխանն ուղարկվել էր մեկ տարի անց: Հայ հոգեւորականության վասպուրականյան թեւը, մի աբեղայի խոսքերով, գտնում էր, որ բոլորը պետք է գան հնազանդության Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիային եւ նրան էլ տեղափոխել Էջմիածին ու հռչակել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս: Եվ ովքեր դեմ էին Աղթամարի կաթողիկոսին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս դարձնելու հարցում, սկսեցին բառախաղի դիմել եւ մրցակիցներին մեղադրել աղթարմայության մեջ, որով սովորաբար հայտնի էին կիլիկյան հոգեւորականները:

Գրիգոր Թ Մուսաբեգյանց կաթողիկոսը, որ նույնպես վարակված էր աղթարմայությամբ, 1440 թվին նամակ ուղարկեց Եվգինեոս պապին՝ ոմն Ալբերդոս անունով մի լատին կրոնավորի միջոցով: Դժվար է անգամ այսօր որոշել, թե նամակն անմիջապես Սսի՞ց էր ուղարկված, թե՞ Կաֆայից, սակայն այն պատասխան էր Եվգինեոս Դ պապի նամակին: Եվգինեոսի նամակն ուղարկված էր Կոստանդինին, հետեւաբար հարկ էր, որ Գրիգորն ինչ-որ ձեւով ակնարկեր իր՝ նրա հաջորդը լինելու մասին, եւ ակնարկվեր պապի կոնդակը, ինչի մասին խոսք չկա: Հետեւաբար կոնդակի չհիշելը կա՛մ գիտակցաբար է եւ փաստորեն այն զանց է առնում, կա՛մ էլ պատահական է, այսինքն՝ հավաստում է կոնդակի Սիս չուղարկվելը: Այլ խոսքով՝ կոնդակը Կաֆայից այդպես էլ դուրս չէր եկել: Այս իրողությունների լույսով՝ Ալբերդոսի միջոցով տարված նամակը գործնականում իր նշանակությունը կորցնում է: Փաստորեն Գրիգորի նամակը պարզապես քաղաքավարական քայլ էր, որին շատ մեծ նշանակություն չպետք է տալ: Կոստանդինի գրած նամակն ակնհայտ նրա տեսակետն էր եւ ոչ թե հայ հոգեւորականության հավաքական կարծիքը: Թովմա Մեծոփեցին, որ 12 մեղադրանք է ներկայացնում Սսի կաթողիկոսությանը, այնուամենայնիվ ոչինչ չի հայտնում եւ պարզապես չգիտի Կոստանդինի միության ձգտելու եւ Եվգինեոս պապի կոնդակի մասին: Ճիշտն այն է, որ Արեւելյան եպիսկոպոսները եւ վարդապետները տեղյակ էլ չեն եղել այդ մասին եւ կամ էլ համարել են ոչ կարեւոր: Կաթողիկոսությունը Էջմիածին տեղափոխելու խնդրում նրանք արձանագրում էին, որ մնացել էր աղթարմայությունը Կոստանդին Կեսարացու եւ Գրիգոր Անավարզեցու ժամանակներից եւ ոչ նշում, թե աղթարմայությունը նոր զարկ է ստացել Կոստանդին Վահկացու եւ Գրիգոր Խանձողատի (իմա՛ Մուսաբեգյանցի) կողմից: Այլ խոսքով՝ Արեւելյանները կամենում էին հին աղթարմայությունն արմատախիլ անել:

Այս օրերին, երբ կրքերը բորբոքված էին հայրապետանոցն Էջմիածին տեղափոխելու հարցում, Սսի հայրապետանոցից անհետացավ կամ գողացվեց Գրիգոր Լուսավորչի Աջը: Զարմանալիորեն Մեծոփեցին այդ մասին ոչինչ չի հայտնում: Սակայն Լուսավորչի Աջն իրոք անհայտացել էր, ինչը հավաստում են ժամանակակից բազմաթիվ հիշատակարաններ: Աջի անհայտացումը դրվում է 1441 թվի սկզբներին, սակայն 1439 թվին գրված մի հիշատակարան եւս հավաստում է, թե Լուսավորչի Աջը Սսից անհետացավ, եւ հայտնի չէ, թե ինչ եղավ: Եթե այդ տեղեկությունը ճիշտ է, ապա Աջը, փաստորեն, անհետացել էր դեռ մինչեւ Գրիգորի կաթողիկոսությունը, հետեւաբար վերջինս ձեռնադրվել էր առանց Լուսավորչի Աջի: Սակայն այս դեպքում Գրիգորի կաթողիկոսությունը դառնում է ապօրինի, ինչը Թովմա Մեծոփեցին կարող էր հիմք համարել՝ Գրիգորի կաթողիկոսությանն ընդդիմանալու համար: Միքայել Չամչյանը, ընդգծելով Գրիգորի՝ առանց երեւելի առաջնորդների եւ աթոռների համաձայնության կաթողիկոսանալը, ուրիշ ոչինչ չի հայտնում, սակայն գաղտնիք չէ, որ Գրիգորի նախորդները, փաստորեն, նույն ձեւով էին կաթողիկոսական աթոռ բարձրացել: Ուստի միանգամայն ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, երբ 1439 թվի մասին տեղեկությունը համարում է անհավանական եւ Աջի անհայտանալը դնում 1441 թվին: Հավելենք միայն, որ Գրիգոր Լուսավորչի Աջի անհետանալը մեծ տրտմություն պատճառեց ողջ հայոց ազգին: 1441 թիվը հավաստող հիշատակարաններից մեկը գրված է մարտի 15-ին, հետեւաբար բավական ժամանակ էր պետք, որ լուրը հասներ այդ հեռաբնակ գրչին: Ուստի Մ. Օրմանյանը հակված է անգամ կարծելու, որ Աջն անհայտացել էր, թերեւս, դեռ 1440 թվի վերջերին: Մենք, սակայն, ավելի հակված ենք 1441 թվին, քանի որ Լուսավորչի Աջի անհայտանալն այնպիսի իրողություն էր, որ այդ լուրն անթել հեռագրի պես կարող էր շատ արագ տարածվել հայ հասարակության մեջ: Աջի անհետացումը, թերեւս, Կիլիկիայի այն եպիսկոպոսների գործն էր, որոնք քաջալերում էին բուն Հայաստանի եպիսկոպոսներին ու վարդապետներին՝ հայրապետանոցը Էջմիածին փոխադրելու հարցում: Ճիշտ է Մ. Օրմանյանը, թե Աջի անհետացումը Կիլիկիայի եւ Արեւելյան եպիսկոպոսների ու վարդապետների փոխադարձ համաձայնությամբ իրականացված գործ էր: Դրանով պետք է բացատրել այն իրողությունը, որ Թովմա Մեծոփեցին բացարձակ լռություն է պահպանում այդ մասին, քանի որ ո՛չ կարող էր ճշմարտությունը խոստովանել, ո՛չ էլ կեղծել իր անգիտակ լինելը: Հռոմկլայի առման ժամանակ Լուսավորչի Աջն ընկել էր եգիպտացիների ձեռքը, այնուհետեւ ետ էր բերվել եւ պահվում էր Սսում: Եվ ահա այդժամ այն անհետանում է:

Ինչպես տեսնում ենք, նախապատրաստությունները կատարվում էին համակողմանի եւ արդյունավետ: Արեւելյանները ձգտում էին կաթողիկոսության փոխադրման իրենց գաղափարը տարածել հայության ողջ շրջանում: Անհրաժեշտ էր, որ կաթողիկոսության Սսից փոխադրվելը Էջմիածին դիմադրության չհանդիպեր եւ օրինական տեսք ունենար: Նախապատրաստությունները 1440 թվին ավարտվեցին, եւ 1441 թ. սկզբներին շարժման առավել նշանավոր կազմակերպիչներից Հովհաննես Հերմոնեցին շրջաբերականներ ուղարկեց բոլոր ուղղություններով՝ հրավիրելով փութանակի գալ՝ բոլորի համար բարի եւ օգտակար խորհուրդը քննելու: Հանդիպման ժամանակը որոշվեց Զատկից հետո, սակայն որոշակի օրվա մասին տեղեկություն չկա: Ժողովատեղի էր ընտրված Էջմիածինը, որտեղ էլ պետք է հաստատվեր կաթողիկոսությունը: Հովհաննես Հերմոնեցին ձեռք բերեց նաեւ Յաղուբ բեկի համաձայնությունը, որի իշխանության ներքո էր Էջմիածինը, ուստի հրավիրյալները կարող էին առանց ահի եւ երկյուղի հավաքվել՝ խնդիրը քննելու համար: Թովմա Մեծոփեցին անգամ Յաղուբին համեմատում է պարսից Կյուրոս Մեծի հետ, որը նորոգել էր Երուսաղեմը, իսկ Յաղուբ բեկը կամեցել էր նորոգել Հայոց ավերյալ հոգեւոր աթոռը: Հրավերները բավական վաղ էին ուղարկվել, չնայած փութանակի պահանջին, քանի որ Մեծոփեցին այդ ընթացքում Մեծոփից գնացել էր Արճեշ, հետո՝ Դարույնք կամ Բայազետ, Ակոռի ավան, Խորվիրապ եւ Այրիվանք ու Տաթեւ, որտեղ հանդիպել էր Հովհաննես Հերմոնեցուն: Նոր այս ամենից հետո նա ժամանել էր Երեւան, որը հրավիրվածների ժամադրվայրն էր: Սա միանգամյան հասկանալի է, քանի որ հեռավորությունը եւ դժվարությունները հավաքի համար ժամանակ էին պահանջում: Մ. Օրմանյանը գտնում է, որ հրավերներն ուղարկվել էին 1441 թվի Աստվածահայտնության տոնից առաջ:

Անշուշտ, հարկ էր հիմնավորել հայրապետական աթոռի փոփոխությունը Սսից Էջմիածին: Հասկանալի է, որ Սիսը հենց սկզբից չէր եղել կաթողիկոսական կենտրոն, եւ հայրապետությունը հայտնվել էր այնտեղ քաղաքական պայմանների բերումով, ինչպես դա եղել էր Դվինի, Աղթամարի, Արգինայի, Անիի կամ Հռոմկլայի կապակցությամբ: Եթե նախորդ փոխադրությունները ներելի չէին, ապա այնտեղ նստող կաթողիկոսները պետք է հակաթոռ ճանաչվեին: Այլ խոսքով՝ Էջմիածին տեղափոխությունը նույնպես պետք է որեւէ դիտողության չարժանանար: Առավել եւս, որ հայրապետանոցը տեղափոխվում էր իր սկզբնավայրը: Եթե մինչ այդ կաթողիկոսարանի տեղափոխությունները պայմանավորված էին քաղաքական այս կամ այն իշխանության ինչ-ինչ պահանջներով, ապա հայկական պետության վերացումից հետո որեւէ արտահայտիչ հանգամանք չկար՝ կաթողիկոսությունը Սսում թողնելու համար: Գրիգոր Լուսավորչի աթոռը կրկին վերադառնալու էր իր սկզբնատեղին: Այսպիսով՝ հայրապետանոցի տեղափոխությունը ոչ միայն արդարացված էր, այլեւ ժամանակի պահանջն էր: Այսուհանդերձ, եթե նախորդ տեղափոխությունները կատարվել էին կաթողիկոսների հետ միասին, այս անգամ ընտրվելու էր նոր կաթողիկոս: Հարկ է նշել, որ Հայոց Եկեղեցու երեւելիները բոլորովին օրինական չէին ճանաչում Գրիգորի կաթողիկոսությունը: Ավելին. ոչ միայն Հովսեփին, որի անունը, փաստորեն, չի մտել գավազանագիրք, այլեւ Գրիգորին կարելի էր չառնել կաթողիկոսների ցանկ, քանի որ նրա ընտրությունը շատ հեռու էր օրինական համարվելուց:

Արեւելյան եպիսկոպոսները եւ վարդապետները Գրիգոր Մուսաբեգյանցին հրավիրեցին Էջմիածին՝ հայրապետելու այնտեղ: Գրիգոր կաթողիկոսի մերժումն ստանալուց հետո նոր կաթողիկոսի ընտրությունն այլեւս դարձավ օրակարգի հրատապ հարց: Դա միանգամայն օրինական էր, քանի որ հայոց կաթողիկոսները ենթակա էին ազգային ընդհանուր ժողովին: Վերջինս կարող էր անհրաժեշտության դեպքում գահընկեց անել անհաջող կաթողիկոսին: Ուստի Էջմիածնում ընտրված կաթողիկոսը ոչ մի կերպ չի կարող հակաթոռ հռչակվել, ինչպես փորձում են ցույց տալ հռոմեադավանները:

Թովմա Մեծոփեցու հավաստմամբ նոր կաթողիկոսի ընտրությանը ներկա էր ավելի քան 300 անձ, որոնք բոլորն էլ ձայնի իրավունք ունեին: Սրանցից 30-ը նշանավոր դեմքեր էին, մնացածները ներկայացնում էին Հայոց Եկեղեցու թեմերը, վանքերը կամ պարզապես հայ հոգեւորականությունը: Զգալի թիվ էին կազմում աշխարհիկները՝ ազատները եւ նրանց զավակները, ձեռնավորները եւ տանուտերերը: Թովմա Մեծոփեցին անվանապես հիշատակում է Արտազի Գրիգոր, Հաղպատի Գրիգոր, Տաթեւի Շմավոն եւ Բջնիի Հովհաննես եպիսկոպոսներին: Հասկանալի է, որ ներկա էին Հովհաննես Հերմոնեցի մեծ վարդապետը, Զաքարիա Հավուցթառեցի եւ Սյունյաց Ստեփանոս արքեպիսկոպոսները, Նորավանքի Զաքարիա ու Սեւորդյաց Մարտիրոս եպիսկոպոսները, ինչպես նաեւ Դավիթ Սյունեցի եւ Ստեփանոս Սյունեցի վարդապետները, որոնք աշակերտել էին Հերմոնեցուն: Հյուսիսից ներկա էր Գանձասարի Ազարիա եպիսկոպոսը: Ներկա էին նաեւ Էջմիածնի Գաբրիել, Հովհաննավանքի Կարապետ, Խորվիրապի Անտոն, Կողբի Հակոբ, Բագրեւանդի Մկրտիչ եպիսկոպոսները, Սարգիս Ձագավանեցի եւ Տիրացու Վանանդեցի վարդապետները, մեծ թիվ էին կազմում վասպուրականցիները՝ ի դեմս Արճեշի Հովհաննես եպիսկոպոսի, Մեծոփի առաջնորդ Թովմա Մեծոփեցու, Կիրակոս Ռշտունցի, Մկրտիչ Մեծոփեցի, Կարապետ Խառաբաստեցի, Հովսեփ Սուխարեցի, Ղազար Բաղիշեցի, Ստեփանոս Արծկեցի, Հովհաննես Արծկեցի, Զաքարիա Վարագցի եւ Հովհաննես Վարագցի վարդապետների: Մի հիշատակարանում ներկաների մեջ նշվում են Սարգիս Արծկեցի եւ Հովհաննես Խլաթեցի վարդապետները: Մեկ այլ հիշատակարանում՝ նաեւ Կարապետ Մեծոփեցի, Մկրտիչ Հողեցի եւ Մկրտիչ Ողբեկենց վարդապետները, որոնցից վերջին երկուսն այլ կապակցությամբ հիշատակվում են Հողձեցի եւ Օղուլբեկյան անվանումներով: Մեկ անգամ եւս հիշատակվում է Սալնապատի Կիրակոսը, ինչը հավաստում է, որ նա ոչ թե եպիսկոպոս Կիրակոսն է, այլ համանուն՝ Կիրակոս վարդապետը:

Եղան հոգեւոր այրեր, որ Էջմիածնի ժողովին մասնակցել չկարողացան, սակայն իրենց հավանությունը հայտնեցին նամակով: Նրանցից պետք է հիշատակել մասնավորապես տարոնցի վարդապետներին՝ Գլակա Սբ Կարապետ վանքից Հովսեփ եւ Ավետիս եպիսկոպոսները, Թորոս, Բարսեղ եւ Գրիգոր վարդապետները, Տիրինկատարի Սբ Առաքելոց վանքից Պողոս եւ Զաքարիա վարդապետները, Սասնո Մատին Առաքելո վանքից Հովհաննես վարդապետը, Վանատուրի վանքից Կիրակոս վարդապետը, Բաղեշի վանքերից Դավիթ եպիսկոպոսը եւ Սահակ ու Ստեփանոս վարդապետները: Ժողովին չմասնակցած վասպուրականցիներից էին Ավետիս Սուրբխաչեցի վարդապետը, Հովհաննես վարդապետ Ապարանցին, Հիզանի եւ Ապարանից վանքերի առաջնորդներ, Գամաղիելի վանքից Հովհաննես անունով երկու վարդապետ, Բարեձորի վանքից Հովհաննես եւ Հիզանի վանքից Կարապետ վարդապետները: Աղթամարցի Զաքարիա կաթողիկոսը չցանկացավ մասնակցել Էջմիածնի կամ Վաղարշապատի ժողովին, սակայն նա Վասպուրականի հոգեւոր այրերին թույլատրեց մասնակցել ժողովին: Անգամ հայտնի չէ՝ նա հատուկ նամակ ուղարկե՞լ է, թե՞ ոչ: Չի հիշվում որեւէ մեկը Երուսաղեմի պատրիարքությունից: Թերեւս դա կարելի է բացատրել վերջինիս մեկուսացած դիրքով, սակայն անվերապահ է հիշյալ պատրիարքության նվիրվածությունը Հայոց ազգային Եկեղեցուն: Կիլիկիայից հավանության նամակ գրեց չորս եպիսկոպոս: Միանգամայն խոսուն է Սսի աթոռի պահպանած լռությունը: Չի կատարվում Գրիգոր կաթողիկոսի կողմից ոչ մի բողոք եւ ոչ մի հակակշիռ քայլ: Անտարակույս Վաղարշապատի ժողովն օրինական էր եւ արտահայտում էր ամբողջ ազգի եւ հոգեւորականության կամքը: Այն իրականացվեց առանց հակառակության եւ դժվարությունների:

Ժողովի օրինականության գործում շատ կարեւոր դեր խաղաց նաեւ Գրիգոր Լուսավորչի Աջի մեջտեղ գալը: Պատահական չէ, որ Հայոց կաթողիկոսները կոնդակներ էին հրապարակում «ի սուրբ Աջէն» օրհնությունն ունեցող մակագրությամբ եւ եպիսկոպոսներ էին ձեռնադրում՝ Աջը գործածելով: Շարժման առաջնորդները, փոխադրությունն իրականացնելու համար, նախ Սսից անհետացրին Գրիգոր Լուսավորչի Աջը, այլ խոսքով՝ այն գողացան հենց կիլիկեցի եպիսկոպոսները, որոնք հավատարիմ էին Հայոց Առաքելական Եկեղեցուն, եւ ուղարկեցին կամ իրենք էլ բերեցին այն Էջմիածին, որտեղ էլ հաստատվեց կաթողիկոսությունը: Կաթողիկոսի օրինականությունն արժանանում էր համընդհանուր ընդունելության, քանի որ Գրիգոր Լուսավորչի Աջը հայտնվել էր Վաղարշապատում: Եթե անգամ Աջը չբերվեր Վաղարշապատ, ապա կաթողիկոսի ընտրությունը, միեւնույն է, կկայանար, սակայն չենք կարող չընդունել, որ Աջի հայտնվելը Վաղարշապատում ամրապնդում էր ազգի մեջ տարածված համոզումը:

1441 թվին, հիրավի, կատարվեց դարակազմիկ իրադարձություն: Կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխվեց Վաղարշապատ, որով մեծ հարված հասցվեց աղթարմայությանը եւ հռոմեադավանության համակիրներին: Սբ Գրիգոր Լուսավորչի աթոռը կրկին վերադարձավ Սբ Էջմիածին եւ դարձավ հայ ազգային ազատագրական շարժման կարեւոր կենտրոններից մեկը: